Abstract:
در آثار ادبی، سخنور بهمقتضای حال مخاطب، با استفاده از شگردهای ادبی متعدد و درخور، سخن را بر قوۀ تخیل بنیان نهاده، در نهایت با بهکارگیری آرایههای بدیعی بر گیرایی و لطف کلام میافزاید. حسن تعلیل بهعنوان آرایۀ بدیعی نهتنها در حسن و زیبایی کلام مؤثر است، از ارکان اصلی تخیل در کلام نیز بهحساب میآید و شاعر زمانی از آن بهره میگیرد که بخواهد قوانین رایج علی و معلولی را بر هم بزند و مخاطب را همراه خویش، وارد دنیای خیالی و شاعرانه کند. در پژوهش حاضر به روش توصیفیـتحلیلی با نگاهی به منطقالطیر از دریچۀ حسن تعلیل، ضمن بیان نمونههای بارز کاربرد آن در کلام عطار، کارکردهای آن نیز بهروشنی بیان میشود تا افق روشنی در مقابل دیدگان مخاطبان و علاقهمندان آثار عرفانی، بهویژه کلام عطار قرار بگیرد و در نهایت نیز به این نتیجه رهنمون میشود که هرچند حسن تعلیل در منطقالطیر بسامد بالایی ندارد، اما همین مقدار بهرهگیری از آن، برای بیان مفاهیم هنری و ادبی، عرفانی، اجتماعی و روانشناسی و... سبب برجستهسازی و تأثیر مضاعف رویۀ معنایی کلام میشود و اینگونه شاعری که با نگاهی متفاوت به جهان و قوانین آن مینگرد، مخاطب غرق در دنیای عادی و تکراری را با دنیای خیال آشنا میسازد؛ دنیایی که برخلاف انتظار اوست و همین عادتشکنی، تشخص ویژهای به کلام میبخشد.
In literary works, the author, based on the mood of the audience, makes use of various literary devices to incite the power of imagination to validate the beauty of his/her work. Fantastic Etiology, Hosn-e taʿlil (literally meaning “beauty of rationale”) is one the rhetorical devices which poets employ to make the conventional explanations sound unfamiliar to take the reader to the world of imagination. Through a descriptive and analytical method, the present study, examines the functions of fantastic etiology in Fariduddin ʿAttar Nisaburi’s the Conference of the Birds or Manteq al-tayr. By the presentation and discussion of the examples of fantastic etiology in ʿAttar’s work, the present research determines that although this literary device is not frequently used in the Conference of the Birds, it helps ʿAttar deal with complicated artistic, literary, mystical, social and psychological concepts and to highlight the sophisticated beauty of his work. The result is breaking the ordinary and repetitive world of the readers with an unusual world of imageries.
Machine summary:
در پژوهش حاضر به روش توصیفیـتحلیلی با نگاهی به منطقالطیر از دریچۀ حسن تعلیل، ضمن بیان نمونههای بارز کاربرد آن در کلام عطار، کارکردهای آن نیز بهروشنی بیان میشود تا افق روشنی در مقابل دیدگان مخاطبان و علاقهمندان آثار عرفانی، بهویژه کلام عطار قرار بگیرد و در نهایت نیز به این نتیجه رهنمون میشود که هرچند حسن تعلیل در منطقالطیر بسامد بالایی ندارد، اما همین مقدار بهرهگیری از آن، برای بیان مفاهیم هنری و ادبی، عرفانی، اجتماعی و روانشناسی و...
علم بدیع، علمی است فرعی و عارضی و هنگامی در کلام حاصل میشود که آن کلام، بلیغ باشد؛ یعنی اصول معانی و بیان که ذاتی کلام است، در آن وجود داشته باشد» (زرینکوب، 1367: 609-610)؛ لذا اصل در آفرینش ادبی بر مسائل معانی و بیان قرار دارد و صنایع بدیعی زمانی درخور اهمیت است که کلام به زیور بلاغت آراسته باشد؛ در غیر این صورت استفاده از این صنایع لطفی نخواهد داشت؛ پس با تمامی این تفاسیر و با توجه به کتب بلاغی، میتوان برای علم بدیع دو نوع تقسیمبندی قائل شد.
ضرورت و اهمیت پژوهش آرایۀ حسن تعلیل در زمرۀ آرایههایی قرار دارد که در برجستهسازی معنایی اثر ادبی اهمیت ویژهای دارند؛ درعینحال نیز میتواند در شناخت زیبایی و تأثیرگذاری یک متن ادبی، کمک شایانی بر مخاطب خویش داشته باشد؛ لذا تمامی این موارد ما را بر آن میدارد که برای آشکارشدن جنبههای تأثیرگذاری و زیبایی کلام عطار با بیان نمونههای بارز حسن تعلیل در منطقالطیر، بهتفصیل به کارکرد آن بپردازیم و دریچهای روشن بهسوی فهم شعر این سخنپرداز بزرگ ادب فارسی در برابر دیدگان مخاطب بگشاییم.
منطقالطیر جزو آثار عرفانی ادب فارسی است؛ پس طبیعی است که در آن از صنایع ادبی، بهویژه صنعت حسن تعلیل برای بیان مفاهیم عرفانی و ادبی بهره گرفته شود.