Abstract:
عبدالغفارخان نجمالملک (نجمالدوله) (1255ـ1326 ه . ق) از دانشوران و فرهیختگان طراز اول عصر قاجار است که حقی عظیم بر
گردن فرهنگ ایران زمین دارد. این بزرگمرد دانشی، نه تنها در فراگیری علوم و معارف جدید و ارائه آنها به هموطنان خود پیشگام بوده
بلکه در تصنیف و تصحیح و انتشار حدود پنجاه کتاب و رساله علمی و نیز استخراج تقویم رسمی کشور و تطبیق سالهای هجری قمری و
میلادی و انجام بعضی پژوهشهای اجتماعی و اجرای بعضی خدمات عمرانی نظیر سدسازی و همچنین، طراحی و اجرای نخستین
سرشماری جمعیت تهران و ترسیم نقشه دقیق و جامعی از این شهر و بسیاری شهرهای دیگر و برخی زمینههای دیگر پیشگام بوده
است.1 از اینرو، جای شگفتی نیست که بعضی از تذکرهنویسان عهد ناصری از وی، به عنوان «ذوالفنون» و نیز «نیوتن عصر و ارشمیدس
عهد»2 یاد کردهاند.مقاله حاضر گزارشی است تحلیلی از «دومین سفرنامه نجمالدوله به خوزستان»(1) که در شرح دومین مسافرت نامبرده به منطقه
مزبور، به منظور مرمت و بازسازی سد اهواز، نگاشته شده است. این سفرنامه نه تنها شامل انواع آگاهیهای سودمند درباره نقاط مسیر
رفت و بازگشت و محل اقامت نجمالدوله است، بلکه به منزله آئینه تمامنمایی است از اوضاع و احوال اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و
فرهنگی و آداب و رسوم مناطق طی شده که در جای جای آن انتقادهایی دلسوزانه از نابسامانیهای موجود و رهنمودهایی سودمند و
پیشنهادهایی کارساز در جهت اصلاح امور ارائه شده است.
Machine summary:
"در نخستین وهله، گمان بردم که این سفرنامه، همان سفرنامه معروف نجمالدوله به خوزستان است که سالها پیش، استاد گرانقدر دکتر محمد دبیر سیاقی به تصحیح و انتشار آن همت گمارده بودند؛ ولی پس از چند لحظه، متوجه عنوان نسخه خطی دیگری شدم که عنوانش سفرنامه نجمالدوله به عربستان (2) بود و شماره ثبتی متفاوت داشت.
از آنجا که مسیرهای رفت و برگشت نجمالدوله در این سفر، از نقاط کوهستانی و گردنههای سخت و صعبالعبور زاگرس و کتلهای وحشتناک فاصل بین بوشهر و کازرون میگذشته و با توجه به نزول برفهای سنگین و سرما و یخبندان بسیار شدید در بخشی از مسیر و نیز با ملاحظه وضع بسیار نامناسب راهها و وسایل حمل و نقل و نبود تسهیلات لازم در آن ایام، نجمالدوله، در خلال این سفر، ناگزیر، متحمل سختیهای فراوان و مصیبتها و خطرهای سهمگینی شده که شرح تفصیلی آنها در متن سفرنامه آمده است و در اینجا از دو مورد آنها یاد میشود: ...
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره احوال و آثار عبدالغفارخان نجمالدوله î؛ ناصر پاکدامن، «میرزا عبدالغفار نجمالدوله و تشخیص نفوس دارالخلافة»، فرهنگ ایران زمین، جلد 20، چاپ دوم، 1354، صفحات 324ـ329 و نیز سید محمد دبیر سیاقی، نجمالدوله، دانشمندی جامع علوم و فنون قدیم و جدید مندرج در، زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی میرزا عبدالغفار خان نجمالملک، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383 (و نیز سایر مقالات مندرج در این زندگینامه) و نیز احمد کتابی، سه اثر از نجمالدوله، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1384 (بخش اول) 2."