چکیده:
سیاست های مالی در بخش عمده ای از دوره سامانی و نیز سراسر عهد غزنوی ظالمانه بود و در این دوره، ستم بسیاری بر رعایا و به ویژه اعیان زمیندار می رفت. خراج سنگین و دیگر تعدی ها و مطالبات مالی در این دو دوره که حدود یک سده در خراسان به طول انجامید، اموال و زمین های بسیاری از طبقات مختلف مردم به ویژه اشراف را دستخوش چپاول و مصادره ساخت. بررسی سیاست های مالی در این دوره نشان می دهد؛ از زمانی در دوره سامانی که عواید خراج و برخی قوانین مالیاتی نو به سپهسالار و سپاهیان بخشیده شد، تعدی های مالی و خراج سنگین و مصادره املاک در خراسان ـ که از روزگاری کهن وجود داشت ـ شدت گرفت. این وضع در دوره غزنوی به اوج خود رسید. این سیاست های مالی، بیشتر اعیان یا اشراف ثروتمند را در معرض آسیب قرار داد. نیشابور در دوره سامانی و غزنوی مرکز گردآوری خراج (به معنای عام آن: درآمدهای حکومت) در خراسان به شمار می رفت؛ از همین رو، مصادیق این ستم های مالیاتی بر اشراف و عامه نیشابور بیش از دیگر شهرهای قلمرو سامانی و غزنوی در منابع نمود یافته است. در اثر این ستم های مالی، اعیان خراسان و ماوراءالنهر از جمله نیشابور برای سرنگونی این دو حکومت به تکاپو پرداختند.
خلاصه ماشینی:
ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻃﺎھﺮی ﮐﻮﭼﻚﺗﺮ ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻧـﻮاﺣﯽ ﻏﺮﺑـﯽ، از ﺟﻤﻠﻪ ری و ﮐﺮﻣﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﻗﻠﻤﺮو ﻃﺎھﺮی ﺑﻮد، اﮐﻨﻮن در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻧﺒﻮد، ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺮاج ﺷﮫﺮھﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر (ذﮐﺮ ﺷﺪ) و ﻣﺮو ( 4812311 درھﻢ) (ﻣﻘﺪﺳﯽ، ھﻤﺎن ﺟﺎ) را اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺪادﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺮاج اﯾﻦ دو ﺷﮫﺮ ﻣﻘﺪار اﻧﺪﮐﯽ ھﻢ ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺗﻨﮫـﺎ در ﻣﺒﻠـﻎ ﺧـﺮاج ھﺮات و ﻧﻮاﺣﯽ آن (1245391 درھﻢ) (ھﻤﺎن) ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ 0009511 درھـﻢ دورۀ ﻃـﺎھﺮی (اﺑـﻦ ﺧﺮدادﺑﻪ، 63) ﺣﺪود 000077 درھﻢ اﻓﺰاﯾﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻠﺖ ﮐﻪ ﺧﺮاج اﺳﻔﺰاز و اﯾﻨﺪح 1 ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه ﺑﺎ آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﺪ.
اﯾـﻦ وﺿـﻊ ﻣـﺎﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽاش در ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن و ﻧﯿﺰ دوام ﻧﯿﺎوردن ﺧﺮاج وﻋﺪه داده ﺷـﺪه از ﺳﻮی آل ﺑﻮﯾﻪ، زﻣﯿﻨﻪ ای ﺑـﺮای ﺑﺮﻗـﺮاری »رﺳـﻮﻣﯽ ﺟﺎﺋﺮاﻧـﻪ« ﻣﻘـﺎرن ﺳﭙﮫﺴـﺎﻻری اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ ﺳﯿﻤﺠﻮری ﺷﺪ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرۀ ﺳﭙﮫﺴﺎﻻری اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺗﺎش (ﺳﭙﮫﺴﺎﻻری:173ـ273 ق) ﮐـﻪ ﭘـﺲ از اﺑﻦ ﺳﯿﻤﺠﻮر ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ، آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﭙﮫﺴﺎﻻری رﺳﯿﺪ، ﺑﺴﺎط ﻋـﺪل و اﻧﺼﺎف و رأﻓﺖ را ﮔﺴﺘﺮد و اﻣـﻮر دواوﯾـﻦ و ﻗـﻮاﻧﯿﻦ را ﺳـﺮ و ﺳـﺎﻣﺎن داد و »رﺳـﻮم ﺟـﺎﺋﺮ« را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ و دﺳﺖ ﻃﻤﻊ دﺳﺖاﻧﺪازان در اﻣﻮال ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد (ﻋﺘﺒـﯽ، 74).
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ زاﺧﻮدر 1 ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪﺳﺖ (ﺑﺎﺳﻮرث، 591)، ﻧﺎرﺿـﺎﯾﯽ ﻣـﺮدم و ﺑـﻪ وﯾﮋه اﻋﯿﺎن ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر از دورۀ رﯾﺎﺳﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﺮّاﻣﯽ و وزارت اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠـﯽ، ﺗﻌﺪیھﺎی ﻣﺎﻟﯽ در ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ دﻋﻮت اﯾﻠﻚﺧﺎن ﺑـﻪ ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑـﻮد.