چکیده:
شکی نیست که دروغگویی یک عمل غیر اخلاقی است. اما هم عقل و هم شرع دروغگویی را در برخی مواقع مانند جائی که موجب نجات جان بی گناهی می شود، جایز می داند. در عرف مردم دروغی که گفتن آن جایز است را «دروغ مصلحت آمیز» گفته می شود. اما این اصطلاح دست خوش تفسیرهای شخصی از سوی افراد است. در نتیجه، بسیاری از دروغ های غیر مجاز به لحاظ عقلی و شرعی، به خاطر تفسیری که گوینده دروغ از مصلحت در نزد خود دارد، جایز شمرده می شود. در این مقاله با بررسی موارد جواز دروغگویی از نظر عقل و شرع، تعریفی از دروغ مصلحت آمیز ارائه شده است. دروغ مصلحت آمیز یعنی دروغی که به خاطر «ضرورت» که شامل سه مورد کلی: اکراه، اضطرار (که خود شامل دفع ضرر جانی، آبرویی و مالی قابل توجه است) و دفع افسد به فاسد در دوران امر بین دو محذور است و به خاطر اصلاح بین مردم گفتنش جایز است.
خلاصه ماشینی:
مسائل مورد بحث در اين مقاله چنين است : معناي «مصلحت » در دروغ مصلحت آميز چيست ؟ آيا «مصلحت »، به مطلق نفع و فايده گفته مي شود؟ آيا معناي «مصلحت »، صرفا دفع ضرر و فساد است ؟ دروغگويي در چه موارد جايز است ؟ آنچه با بررسي روايات و کتب فقهي و اخلاقي علماي اسلامي به دست مي آيد اين است که عنوان «دروغ مصلحت آميز» به اين صورت ترکيبي ، در لسان شرع و در کلام علماي اخلاق و فقهاء متقدم وارد نشده است .
(همان ، ٩٢) بنابراين امام خميني (ره ) در نظر اولي خود، دروغ براي هر گونه مصلحتي جايز مي داند که مصلحت معنايي عام و مطلق داشته و شامل موارد اکراه ، اضطرار (که شامل دفع ضرر جاني ، آبرويي ، مالي هر قدر که باشد، کم يا زياد است )، اصلاح بين مردم و هر نوع مصلحت ديگر مي شود.
اين موارد عبارتند از: ١- اصلاح رابطه بين مردم ، فريب دشمن در جنگ ، وعده دروغين به خانواده مشهورترين حديثي که دلالت بر جواز دروغگويي در اين موارد دارد، اين حديث از امام صادق (ع ) است : «در مورد هر دروغي ، روزي از گوينده اش سئوال پرسيده مي شود مگر سه دروغ : مردي که در جنگ حيله مي کند...
به تعبير ديگر برخي از اين موارد، مواردي هستند که گرچه ضرورت عقلي حکم به جواز دروغگويي در آنها را نمي کند ولي شارع مقدس ، به خاطر مصالح مورد نظر خود، دروغگويي در اين موارد را جايز دانسته است .