چکیده:
پژوهش حاضر از جمله، نخستین تلاش هایی است که برای روشن شدن وضعیت جغرافیای اداری ایالت پارس در دوره ی ساسانی، صورت گرفته است. ایالت پارس، نه تنها مرکزیت مذهبی و سیاسی ساسانیان محسوب می شد، بلکه یکی از مناطق مهم و راهبردی به لحاظ اداری نیز به حساب می آمد. علاوه بر متون دست اول تاریخی و کتیبه های پهلوی دوره ی ساسانی، جغرافی نگاران قرون اولیه اسلامی نیز توصیفاتی از تقسیمات اداری ایالت پارس به دست می دهند. با این رویکرد، می توان تصویری از نظام اداری پارس به عنوان زیر مجموعه ای از نظام اداری سرزمین ساسانی را در حد امکان بازسازی کرد. نتایج پژوهش، نشان می دهد که ایالت پارس دارای نظام اداری سازمان یافته به تناسب تقسیمات کشوری و دارای ساختاری سلسله مراتبی بوده است. چنانچه هر یک از واحدهای اداری این نظام سازمان یافته، به فراخور گستره جغرافیایی و کارکرد سیاسی، حائز درجه ای از اهمیت بوده و تحت نظارت مقامی خاص اداره می شد. روش به کار رفته به منظور دست یابی به نتایج مطلوب و منسجم، استفاده از منابع دست اول تاریخی، علاوه بر بهره گیری از پژوهش های تاریخی مستند می باشد.
The present study is one of the first attempts to clarify the status of the administrative geography of the Pars province during Sassanid Period. Pars province not only was the Sassanid religious and political center، also it was one the strategic and important administrative regions of the Sassanian Empire. In addition to primary historical texts and the Sassanid Pahlavi inscriptions، the early Islamic centuries’ geographers also presented descriptions of administrative divisions of the Pars province. With this approach it is somewhat possible to reconstruct an image of the Pars administrative system as a subset of the administrative system of the Sassanian Territory. The result of this research show that the Pars province had has an organized administration according to the empire administrative divisions with Hierarchical structure. Each of administrative units of this organized system، according to the geographical range and political function، had has a degree of importance and were governed under supervision of a specific official.
In this research to achieve reliable and consistent results، in addition to use documentary historical research، primary historical sources have been used.
خلاصه ماشینی:
تقسیمات اداری ایران در دورهی ساسانی از تاریخ ایالت پارس در زمان سلوکیان و اشکانیان، اطلاعات بسیار کمی موجود است.
وسیعترین بخش اداری دورهی ساسانی، «کشخر» یا «کشور» بود، 3 بهطوریکه در جغرافیای موسی خورنی این سرزمین (کشور) به چهار ناحیه، «کوست خوربران» یعنی ناحیه غرب که دارای نه استان است، «کوست نیمروج (نیمروز)»، یعنی ناحیه جنوب با 19 استان، «کوست خراسان»، یعنی ناحیه شرق با 26 استان و «کوست کپکوه» در نواحی کوه قفقاز، که دارای 13 استان بود، تقسیم میشود.
)، نیز از تقسیم ایران به چهار حوزه نظامی و اداری یاد کردهاند و اکثر آنها این تقسیمبندی را مربوط به زمان خسرو انوشیروان میدانند.
1 وی در ادامه این پرسش را مطرح میکند که تاسوگ یکچهارم از چه ناحیهای بوده است؟ در پاسخ باید گفت که تسوگ یکچهارم یا بخشی از هر تقسیم اداری میتوانسته تلقی شود؛ زیرا برخی اوقات، به زیرمجموعهی خوره و در برخی موارد، به زیر مجموعههای یک رستاق گفته میشد.
3 در کتاب شهرستانهای ایرانشهر که در زمان خلافت منصور عباسی (75 ـ754 م) به نگارش در آمده است، چهار شهر از شهرهای اصلی ایالت پارس ذکر شده است.
پنجمین شهر از ایالت پارس که در این متن از آن نام برده شده، توزک (توج دوره اسلامی) است، که بر سر راه بیشاپور به خلیج فارس واقع شده است.
تسوج شاید بهخاطر اینکه در تقسیمات اداری یک ایالت دوره ساسانی، در مرتبه چهارم قرار میگرفته بهعنوان این نام بکار برده شده است.