چکیده:
تاریخ رشیدی تألیف میرزا محمد حیدردوغلات از چند لحاظ، دارای اهمیت
است: نقد و داوری آثار ادبی و هنری شعرا، مصوران ،مغنیان و... خراسان. توضیح
درباره نحوه مسلمان شدن مغولان و ذکر عقاید دینی مناطق مختلف، بهرهگیری
گسترده مؤلف از منابع تاریخی، ادبی و صوفیانه و تلاش و دقت در ذکر دقیق منابع،
نقد منابع مکتوب مورد استفاده و...
درباره تصحیح تاریخ رشیدی نکتههایی قابل ملاحظه است که از آن جملهاند:
عدم تکمیل اطلاعات مترجم و مصحح انگلیسی کتاب، غیر ضروری بودن برخی
از توضیحات مصحح فارسی و حواشی مصحح و مترجم انگلیسی، زاید بودن ذکر
عددی سنواتی که در متن به زبان عربی آمده است، عدم ضبط واحد برخی از نامها،
ذکر معانی نادرست برای برخی از کلمات و اصطلاحات، مخدوش بودن برخی از
ابیات و مصاریع از لحاظ وزن و معنی و...
خلاصه ماشینی:
درباره تصحیح تاریخ رشیدی نکتههایی قابل ملاحظه است که از آن جملهاند: عدم تکمیل اطلاعات مترجم و مصحح انگلیسی کتاب، غیر ضروری بودن برخی از توضیحات مصحح فارسی و حواشی مصحح و مترجم انگلیسی، زاید بودن ذکر عددی سنواتی که در متن به زبان عربی آمده است، عدم ضبط واحد برخی از نامها، ذکر معانی نادرست برای برخی از کلمات و اصطلاحات، مخدوش بودن برخی از ابیات و مصاریع از لحاظ وزن و معنی و...
توضیحات مکرر میرزا محمد حیدر درباره نحوه مسلمان شدن مغولان و ذکر عقاید دینی مردم مناطق مختلف نیز از دیگر ویژگیهای تاریخ رشیدی است.
نگارنده با مصحح محترم هم عقیده است که میرزا محمد حیدر را نمیتوان در عداد مورخان صاحب سبکی چون بیهقی، خواندمیر و اسکندربیک منشی قرار داد، ولی تردید ندارد که او مورخی است صاحب سبک؛ مآخذ سخن خود را به دقت میشناسد، نقد میکند و در موارد لزوم خواننده را بدان مآخذ ارجاع میدهد.
مصحح محترم به درستی خاطر نشان کرده است که ارزش مقدمه و حواشی و تعلیقات مصحح انگلیسی نه تنها کمتر از تاریخ رشیدی نیست، بلکه کتاب مستقلی در تاریخ مغولان جغتایی و جغرافیای تاریخی سرزمینهای مورد بحث میرزا محمد حیدر به ویژه در ترکستان و تبت و کشمیر است (ص بیست و هشت).
در صفحه 196 (بخشی از پی نوشت 20) راس درباره مجتهد توضیح میدهد: «شاید بتوان کلمه مجتهد را به معنای دقیق آن، فقیهی دانست که قادر است بدون مراجعه به منابع گذشته و حال به داوری بپردازد؛ اما این کلمه در آسیای مرکزی معمولا دلالت بر روحانی عالی مقام یا مسلمانی دارد که دکتر در الهیات باشد.