چکیده:
این پژوهش سیر دگرگونی بازنمایی زبانی مذهب را در ٤١ نمایش نامه و فیلم نامه از آثار محسن مخملباف بررســی مـی کند تا تغییر نگرش مذهبی نویسنده به عنوان عضوی از جامعه فرهنگی ایران در طول سال های بعد از انقلاب مشخص شود. فرانقش اندیشگانی و نام گذاری هلیدی، غیریت سازی، مربع ایدئولوژیک فان دیک ، چندصدایی باختین ، بینامتنیت کریستوا و ارزش های واژگانی فرکلاف ، نظریه ها و ابزارهای تحلیلی این پژوهش است . ابتدا آثار مورد نظر به لحاظ مضمونی دسته بندی و سپس تحلیل شد. مخملباف در دوره های ابتدایی، به تبیین مبانی دینی و به ویژه اســلام میپردازد و به اسلام در برابر کمونیسم و غرب برتری میبخشد. سپس به مساله فقر و نابسامانیهای سیاسی-اجتماعی ایران بعد از انقلاب میرسد. اولین بار در سال ١٣٦٨ است که عشق وارد آثار مخملباف میشود و درست از همین دوره است که او به تدریج از جانبداری از قطبی خاص فاصله میگیرد و به سمت چندصدایی میرود. کم کم مذهب جنبه فرعی پیدا میکند تا جایی که او دیگر هیچ تاکیدی بر دینداری و به ویژه دین اسلام ندارد و در عوض به امور اخلاقی اشاره میکند. بعد از آن ، مخملباف با کمی فاصله گرفتن از دین ، یک جنبه انحرافی آن یعنی تعصب را نکوهش میکند.
در پایان ، او به فلسفه عشق و زندگی میرسد. شخصیت های این دوره ، در وجود خدا شک دارند و شاید از دریچـه تجربه های معنوی جدید در جست وجوی حقیقت اند.
خلاصه ماشینی:
جدول ٣-١: تقابل ها دوره تقابل آثار مرگ و انسان مرگ دیگری (١٣٦٠)، زنگ ها (١٣٦٣) اول (١٣٦٠-١٣٦٣) شیطان و انسان ششمین نفر (١٣٦١) اعتقاد و عدم اعتقاد قلبی به ذکر نام خداوند فضیلت بسم الله (١٣٦٨) دوم (١٣٦٣) اسلام و کمونیسم واله (١٣٦٣)، مادر (١٣٦٣) اسلام و غرب (ضداسلام و متظاهران به اسلام ) مشروطۀ مشروعه (١٣٦٣) سوم (١٣٦٥-١٣٦٦) فقیر و غنی بچۀ خوش بخت (١٣٦٥)، نذر اغنیا (1366) فقیر و اخلال گران اقتصادی بایسیکل ران (١٣٦٦) چهارم (١٣٦٤-١٣٦٦) مسلمانان راستین و جامعۀ دور شده از اهداف انقلاب اسلامی مدرسۀ رجایی (١٣٦٤)، عروسی خوبان (١٣٦٦)، فرماندار (١٣٦٦) عشق و وفاداری نوبت عاشقی (١٣٦٨) دست فروشان دوره گرد و جامعۀ فاسد نان و گل (١٣٦٨) پنجم (١٣٦٨-١٣٧٣) عشق و سیاست ، حکومت شاهنشاهی و گـروه های چریکی مرد ناتمام (١٣٦٩) عشق و جنگ مجنون لیلا (١٣٧١) عاشقان راستین و جامعۀ فاسد و متعصب سلام بر خورشید (١٣٧٢) عشق و تعصب گبه (١٣٧٣) ششم (١٣٦٥-١٣٧٦) شخصیتی سرگشته و اطرافیانش خواب بیتعبیر (١٣٦٩) هفتم (١٣٧٦-١٣٧٩) تعصب و آزادی سیب (١٣٧٦)، آهو (١٣٧٨)، حوا (١٣٧٨)، سفر قندهار (١٣٧٩) هشتم (١٣٧٤-١٣٨٠) عقاید مردم و ایدئولوژی دستگاه حاکم شاعر زباله ها (١٣٨٠) نه(١٣٨٦١٣٨٤) عشق جسمانی و عشق آسمانی سکس و فلسفه (١٣٨٤) م - کمونیسم و اعتقاد به خدا فریاد مورچگان (١٣٨٦) در اکثر آثار دورة اول ، مرگ و شیطان در مقابل انسان قرار میگیرند و مخملباف از این طریق ویژگی - های مرگ و هدف های شیطان را برمیشمرد تا بر منبر هنرش ، آموزه های دینی را به مخاطبان بیاموزد.