چکیده:
بادگیر در مناطق گرم وخشک نه تنها یک عامل برای تنظیم شرایط محیطی که نمادی از معماری این اقلیم است. با توجه به کاربرد آن در تابستان، به طور کل بادگیرها در جبهه تابستان نشین و برفراز یا در پشت یا کنار ایوان جنوبی خانه ها مستقر هستند. در شهرهایی چون میبد، عقدا و اردکان که بادگیرها یک سویه است، همگی رو به سوی شمال دارند تا باد مساعد شمالی را دریافت کند.
هدف این مقاله ردیابی ریشه های تاریخی بادگیر در معماری خانه های دشت یزد- اردکان است. در این بررسی قدیمی ترین خانه های برپای دشت که تاکنون شناسایی شده اند، متون تاریخی و قدیمی ترین بناهای یادمانی منطقه مورد استناد قرار گرفته اند.
در خانه های دوره ایلخانی و تیموری (قدیمی ترین خانه های پابرجا) این حوزه با عنصر بادگیر به شکلی که برای ما شناخته شده است، مواجه نیستیم. تشکیلات نسری شامل ایوان رفیع و کم عرضی است که در پشت آن اتاق مجلل طنبی قرار دارد. در بناهای غیر مسکونی منطقه نیز، بادگیرها اصیل نبوده و بعدها الحاق شده اند. این در حالی است که در متون آن عصر، به کرات اشاره شده که افراد سرشناس و متمول، خانه ها و عمارات بادگیردار برپا نموده اند؛ حتی در متون کهنتر نیز به وجود بادگیر یا واژه های هممعنای آن چون بادغر و بادغس و بادغند و ... تاکید شده است؛ با این وجود، حتی در معدود خانه های عصر صفویه که دارای بادگیر هستند، بادگیرها در اعصار بعد به بنا اضافه شده است. با وجود اینکه این خانه ها نسبت به خانه های دوره های ایلخانی و تیموری ازلحاظ تناسبات و چیدمان فضاها متفاوت می باشند، بادگیرهای آنها اصیل نیست. در خانه های دوره های زند و قاجار عنصر بادگیر به عنوان شاخص و معرف معماری کویر رخنمایی می کند و به حدی فراگیر است که حتی آسمانه شهرهای منطقه را شکلی ویژه بخشیده است. به این ترتیب، از یکسو فقدان هرگونه عنصر مستقل معماری تحت عنوان بادگیر در خانه های قبل از زندیه و از سوی دیگر تاکید متون بر احداث و وجود بادگیر در خانه های مظفری منطقه پرسش مهم این پژوهش است. قدیمی ترین بادگیر تاریخدار منطقه مورد مطالعه که در بنایی غیر از آبان بار ساخته شده و همعصر خود بناست، بادگیر عمارت دولتآباد یزد متعلق به دوره زندیه (سال 1160 ه.ق.) است. بهجز آن، بادگیرهای اصیل تنها در آبانبارهای منسوب به قرون هشتم و نهم هجری دیده می شود (مانند آبانبار چهارسوق شاهی یزد و آبانبار تفت) در حالی که در سایر انواع بناهای این دوره بادگیر اصیل دیده نشده است. بهاین ترتیب، شاید بتوان ریشه های پیدایش بادگیر را در آبانبارها یافت که بعدها به سایر انواع بناها نیز تسری پیدا می کند.
In the regions with hot and arid climate، the wind catchers (Badgirs) not only lower the temperature but also can be considered as a kind of architectural symbol of the region. According to their basic function، which is to cool down buildings in summer، Badgirs usually are located in the nassar (summer seat)، behind or beside the south Ivans (verandas). In some cities like Aghda، Ardakan and Meybod، houses have one-sided Badgirs north-faced to catch the pleasant winds.
In order to understand the origin and evolution of Badgir in the Yazd-Ardakan houses، the oldest standing houses and monuments of the region have been probed. The houses of Ilkhanid and Timurid era do not have any Badgir in the form and shape that is known today، and the organization of the summer side consists of a narrow and lofty Ivan and a splendid room behind it so called Tanabi. It is necessary to mention that even the monuments belong to these eras did not have originally Badgirs. However، the literary texts of the time emphasized that the elite houses and monuments were equipped with Badgirs. Even in older texts the word Badgir or other words like Badghand، Badkhan، Badghas، which have the same meaning، can be found. But in the Safavid houses of Meybod، Badgirs are later additions. Although the typology of Safavid houses differ from Timurid، original Badgirs cannot be found in these houses.
But in the houses of Zand and Ghajar dynasties، Badgirs represent as an outstanding symbol of desert architecture and the townscapes are characterized by the domination of Badgirs.
Although the oldest Badgir dates back to the Zand era (Dulatabd monument dated to 1160 Hijri)، there exist several cisterns (Abanbars) in this region dated back to 8th and 9th