چکیده:
اعتقاد به موعود، باور همۀ پیروان ادیان و عدالتجویان جهان به شمار میآید. اسلام به عنوان دین خاتم، به این باور در آیات و روایات پرداخته است. از جمله آیاتی که دربارۀ حکومت جهانی و پایان تاریخ مورد استناد قرار گرفته، «آیه اظهار» است. مفسران فریقین بر تحقق اراده خداوند دربارۀ سیطرۀ دین _ که مربوط به عصر ظهور امام مهدی( و نزول حضرت عیسی( باشد _ اتفاق نظر دارند. روایت فریقین همسو با مفاد آیه، بر تحقق این اراده به عصر ظهور دلالت دارد که شیعه و سنی مفاد آنها را تلقی به قبول کرده، مورد انکار یا حتی تردید قرار ندادهاند.این پژوهش با روش توصیفی _ تحلیلی بر آن است تا با واکاوی مفاهیم در «آیه اظهار» و با تکیه بر قرائن درونی و برونی کلام و طرح و نقد دیدگاه مفسران فریقین، دلالت «آیه اظهار» بر پایان تاریخ را بررسی کند و به این نتیجه دست یابد که گرچه سیطره دین حق در عصر رسالت و امتداد آن تحقق یافته است، اما غلبه نهایی کامل و همهجانبۀ دین حق، منحصر به عصر ظهور است.
خلاصه ماشینی:
"زمخشری نیز در تفسیر آیات سورۀ صف با صراحت این غلبه را تحقق یافته میداند و چنین میآورد: و لعمری لقد فعل فما بقی من الادیان الا و هو مغلوب مقهور بدین الاسلام و عن مجاهد: اذا نزل عیسی لم یکن فی الارض الا دین الاسلام؛ (زمخشری، بیتا: ج265،2) به جان خودم سوگند که چنین امری به وقوع پیوسته چون هیچ دینی از ادیان نیست جز آنکه مقهور و مغلوب دین اسلام گردیده است و از مجاهد [بن جبر تابعی] چنین نقل شده است: هر گاه حضرت عیسی( از آسمان فرود آیند جز دین اسلام، دینی در زمین نخواهد بود.
بررسی این معنا (غلبه با حجت وبرهان) در حد خود درست است؛ چون همه ادیان آسمانی از جمله دین اسلام بر واقع و حق مبتنی است و پایههای اصلی آن بر برهان عقلی و فطرت الهی آدمیان پی نهاده شده به همین رو قرآن فهم خطابهای خود را متوجه «اولی الباب» (ابراهیم: 52)، «اولی النهی»، (طه: 128) «اولی الابصار» (آل عمران: 13) میداند که جملگی حکایت از صاحبان عقل و خرد دارد و از نابخردان، پیروان نیکان و پندارزدگان نکوهش میکند، دربارۀ فطرت نیز فرمود: (فأقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم و لکن أکثر الناس لا یعلمون(؛ (روم:30) پس حق گرایانه روی دل خود را به سوی این دین کن، همان طریقه و آیین فطری خدا که مردم را بر پایۀ آن آفریده و سرشته است هرگز تبدیلی در این آفرینش [فطری] خدا نباشد، این است دین ثابت و استوار ولی بیشتر مردم نمیدانند."