چکیده:
از جمله ویژگیهای بارز آیات قرآن دعوت مخاطبان به تعقل ، تدبر و استنتاج است ؛ اما در باب استقلال عقل در معارف مربوط به مبدأ و معاد، به آسانی نمیتوان قرآن را موافق یا مخالف دانست ؛ هرچند در هر سو گروه زیادی از اندیشمندان وجود داشته یا حتی نحله های علمی پدید آمده باشد. روایات شیعی نیز که در اصل ارزش و اعتبار عقل هم سو با قرآن است و بر رابطۀ تنگاتنگ عقل و وحی تأکید دارد، بینیازی عقل از وحی در دستیابی به فروع آن معارف را برنمیتابد. این مقاله با پرهیز جدی از بحث های دامنه دار در بین نحله های فکری و با قصر نظر بر پاره ای از آیات و روایات کلیدی، به این نتیجه دست یافته است که در نگاه دین ، عقل موهبتی است الهی برای دریافت معارف ربانی از سرچشمۀ وحی، و بیان میدارد که وحی بهترین منبع تغذیۀ عقل و عقل ، مخاطب اصلی وحی است .
خلاصه ماشینی:
"این گفتار گشوده شد تا بررسی شود «دین » که در جستجوی «ایمان » و «تعبد» است و طالب تقوی و اطاعت ، چگونه عقل را ارزش گذاری میکند، و آیا گرایش به عقل را کناره گیری از شرع میداند یا هم سوئی با شرع ؟ جایگاه «عقل » در میان نعمت ها و الطاف خداوندی کجاست ؟ و نسبت آن با وحی چیست ؟ ارزش خردورزی در قرآن و روایات امام موسی بن جعفر٨ آیات قرآن را در مقام بشارت به اهل عقل و فهم بر میشمرد؛ (کلینی، ١٣٧٤ق : ج ١، ص ١٣) تا آنجا که میفرماید: والذین اجتنبوا الطاغوت أن یعبدوها وأنابوا إلی الله لهم البشری فبشر عبادی الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه أولئک الذین هداهم الله وأولئک هم أولو الألباب .
» (کلینی، همان ، ص ١٦) علامه مجلسی در توضیح «عقل عن الله » مینویسد: «معنایش این است که معرفت ذات و صفات و احکام و شرایع الهی برای او حاصل گردد، یا اینکه خداوند به او عقل عطا فرماید یا اینکه علمش منتهی به خدا گردد، یعنی از انبیاء و حجج الهی بگیرد، چه بدون واسطه و چه اینکه عقلش به درجه ای برسد که خداوند بدون تعلیم بشری علومی را به او افاضه نماید.
او مینویسد: «(عقل عن الله ) یعنی وقتی که عقل انسان به حدی برسد که از ناحیۀ خداوند و بدون ٣٩ تعلیم بشری اخذ علم نماید، که این یا به حسب اصل فطرت است همچنان که برای انبیاء: چنین بود، و یا پس از مجاهدت ها و ریاضت های علمی و عملی است که در نتیجه از اهل دنیا و شیفتگان دنیا دوری میکنند، زیرا رغبتی به دنیا و اهل آن ندارند و به آنچه نزد حق تعالی است وابسته اند، یعنی به خیرات حقیقی، انوار الهی و اشراقات عقلی و مسرت های ذوقی و سکینه های روحی."