چکیده:
بخارا مهمترین شهر ماوراءالنهر در دوره اسلامی است که در سالهای پایانی دهه سوم قرن چهاردهم هجری شاهد یک درگیری مذهبی گسترده بین شیعیان و اهل سنت بود. این درگیری که به بهانه بدعت خوانده شدن مراسم عزاداری شیعیان در سال 1328هـ.ق و به رهبری «آستانهقول قوشبیگی» به عنوان نماینده اقلیت شیعه و «برهانالدین» به عنوان نماینده اکثریت سنی و محتسب شهر آغاز شد، ریشه در زمینههای سیاسی و اجتماعی و قومی پیشین داشت که مهمترین آنها را میتوان اینگونه برشمرد: دامن زدن به تعصب دینی از سوی برخی حاکمان، ضعف قدرت مسلمانان در ماوراءالنهر و سوء استفاده غیرمسلمانان برای دستاندازی به سرزمینهای مسلماننشین، افراطگرایی مذهبی از سوی شیعیان و اهل سنت ماوراءالنهر، اختلافهای قومی و رقابتهای سیاسی در شهر بخارا. پیش از سلطه اتحاد جماهیر شوروی، این نزاع مهار شد و شیعیان و اهل سنت بخارا دوباره به زندگی مسالمتآمیز خود روی آوردند. این نوشتار، ضمن بررسی تاریخی چگونگی و چرایی این واپسین نزاع سنی ـ شیعی در بخارا پیش از گسترش موج ملیگرایی و سلطه روسها، به این نتیجه رسیده است که مسلمانان ماوراءالنهر باید با دوراندیشی و افزایش آگاهی دینی خود، مصالح امت اسلامی را حفظ کنند و به تقویت همگرایی بپردازند.
خلاصه ماشینی:
"ق و به رهبری «آستانه قول قوش بیگی» به عنوان نماینده اقلیت شیعه و «برهان الدین » به عنوان نماینده اکثریت سنی و محتسب شهر آغـاز شد، ریشه در زمینه های سیاسی و اجتماعی و قومی پیشین داشت که مهـم تـرین آن ها را میتوان این گونه برشمرد: دامن زدن بـه تعصـب دینـی از سـوی برخـی حاکمان ، ضعف قدرت مسـلمانان در مـاوراءالنهر و سـوء اسـتفاده غیرمسـلمانان برای دست اندازی به سرزمین های مسلمان نشین ، افـراط گرایـی مـذهبی از سـوی شیعیان و اهل سنت ماوراءالنهر، اختلاف های قومی و رقابت های سیاسی در شهر بخارا.
گرچه در دوره زمامداری امیر عبدالاحد بر خلاف انتظار و سنت رایـج «منصـب وزارت عدلیه و مالیه به دست شیعیان افتاد»،٣٤ به نظر میرسد گفته های احمد دانـش عـلاوه بـر این که بیان گر عداوت شدید او نسبت به شیعه است ، ناراحتی وی را از افزایش نقش رجال شیعه در دربار بخارا نشان میدهد و با واقعیت تاریخی سازگار نیست ؛ زیرا شیعیان و اهـل سنت بخارا، جز در موارد خاص و اندک که بین آن ها کدورت ایجاد میشد، برادروار زندگی میکردند و روابط اقتصادی و اجتماعی داشتند.
اقدامات امیر بخارا در عزل قوش بیگی و برهان الـدین و نیـز آشـتی دادن گـروه هـای متخاصم ، سبب فرو کشیدن شعله های کدورت و اختلاف شد اما مبهم گذاشتن سرنوشـت اقلیت شیعه و عدم تفحص درباره عوامل این آشوب باعث شد این اختلافات ماننـد آتـش زیر خاکستر باقی بماند و زمینه بروز فتنه جدید به اندک بهانه ای فراهم باشد."