چکیده:
در این جستار نخست به آموزش و پرورش و استادان و شاگردان رازی نگاهی می افکنیم و آنگاه او را در مقام بزرگ ترین پزشک ایران و جهان اسلام می بینیم. سپس از برخی کتاب های رازی پرتوی می گیریم و برپایه آنها از خدمت هایش به طب جهانی سخن می گوییم. همچنین رازی را با بقراط، پدر طب و نیز با جالینوس می سنجیم و به بهره گیری هایش از آثار آنان اشارتی داریم و سپس به نقد بزرگان پزشکی در آثار رازی نظر می دوزیم و در همین جا درمی یابیم که او از تصحیح لغزش های خود هم سرباز نمی زده است و با وجود خرده گیری هایش بر بقراط و جالینوس از روش درمانگری آنان بهره گرفته و بدان تکامل بخشیده است. از تجربه گرایی رازی به ویژه در کتاب محنه الطبیب او پرده برداشته ایم و سپس روشن ساخته ایم که چگونه رازی در سده چهارم هجری / دهم میلادی تجربه سنجشی را به کار می برده است. آنگاه به برخی از داستان های بیماران رازی پرداخته و از تاکید ورزی اش بر تشخیص افتراقی ـ تطبیقی بیماری ها در کتاب محنه الطبیب گفت وگو کرده ایم و به دیدارش در حال ثبت مشاهده های بالینی شتافته و با این کار به جستار خویش پایان داده ایم.
خلاصه ماشینی:
رازی در کتاب های خود، نه تنها تمام تجربه های پزشکان یونان ، روم ، ایران و هند را یکجا گرد آورده است ، بلکه مشاهدات و آزمایش های خود را نیز حتی با ذکر نام و نشان بیماران مراجعه کننده ، بر آنها افزوده است و با انصاف کامل ، مراحل هر بیماری را شرح داده و در صورتی که به درک کنه و علت بیماریی راه نیافته ، آن را بیان کرده است تا این که او سرانجام به کشف علاج بیماری های بسیاری ، از جمله آبله و سرخک موفق گردیده و از این راه خدمتی بزرگ به تمام انسانیت و به عالم بشریت انجام داده است .
) به نقل از رازی بیان می دارد که وی در آغاز یکی از کتاب هایش ، به نام : الشکوک علی جالینوس الحکیم ، از ایرادها و خرده هایی که بر جالینوس گرفته ، نخست معذرت خواسته و سپس چنین گفته است : مقام جالینوس بر هیچ کس پوشیده نیست و ممکن است که برخی از کوته نظران مرا به خاطر این کار سرزنش کنند، ولی هیچ فیلسوف و حکیمی بر من خرده نخواهد گرفت ، به دلیل این که در حکمت و فلسفه تقلید روا نیست و می باید از روی دلیل و برهان صحبت و گفتگو بشود و اگر شخص جالینوس هم زنده می بود، بدون شک ، مرا بدین تألیف می ستود(صص ٢٤٧ تا ٢٤٩).
از خاورشناسان ، نخستین کسی که متوجه اهمیت قصه های بیماران در الحاوی گردید، ادوارد براون بود که در خلال مطالعة نسخة خطی آن ٤ بدین امر نایل آمد و سپس متن عربی نخستین قصه را تصحیح و تحقیق و آن را به انگلیسی ترجمه کرد و تلاش ورزید تا حالت بیماری مطرح شدة در آن را تشخیص دهد (براون ، بدون تاریخ ، صص ٥١ تا ٥٣).