چکیده:
گزاره واژه قولنج یا کولیک در گذر روزگار به درازای تاریخ پزشکی دچار دگرگونی هایی گسترده شده است. چندین سده مفهوم آن بر یک بیماری آمده است که پیامدهای بنیادین آن درد شکم و بندآمدن و رانده نشدن پس مانده های گوارشی (پیخال) از روده ها می باشد. ولی امروزه آن را تنها بر دردهای شکمی با اندازه های گوناگون نام گذاری می کنند که در برگیرنده فتق بسته و آماس های گوناگون شکمی و التهاب روده بزرگ و بسته شدن و گره خوردگی های روده کوچک است. در این گفتار کوشش بر آن است تا به گونه ای کوتاه به بررسی و سنجش بیماری قولنج از دیدگاه رازی و پورسینا پرداخته شود و هم نوایی و اختلاف گفتگوهایشان، نازک بینانه گزارش شود؛ بنابرین هنگامی که کتاب قولنج رازی و رساله قولنج پورسینا، زیر ذره بین برده شود، بی گمان نخستین پرسش این است که چگونه این بزرگان پزشکی ایرانی توانسته اند، پایه های تشخیص بالینی بیماری قولنج را این چنین بنگارند؛ که در پزشکی جهان امروزین استواری و ارزش خود را هنوز نگاهداشته است. ایشان انگیزه های گوناگون پیدایش بیماری قولنج را به گستردگی بازگو می کنند. پورسینا بیش از هشتاد انگیزه را برای رخداد آن یاد می کند. ایشان افزون بر یادکرد نشانه های این بیماری، نازک بینانه و بسیار زیبا به تشخیص افتراقی آن از درد گرده و یا سنگ گرده و پیشابدان و از دل پیچ زردابی و از زخم روده (سحج) می پردازند. هر کدامشان گونه های قولنج را در دسته بندی متفاوت با یکدیگر ولی نزدیک به هم بازگو می کند که با بیش هزار سال اختلاف با ما بسیار شگفت انگیز است. در پایان به درمان با داروهای تکی و ترکیبی هر کدام از گونه ها می پردازند و نیز راه های پیشگیری از پدیدآمدن آن را به گستردگی می نگارند.
خلاصه ماشینی:
هنگامی که کتاب قولنج رازی را به پژوهش می گذاریم ، بی گمان از خود می پرسیم که چگونه این پزشک بزرگ توانسته است ، پایه های تشخیص بالینی بیماری قولنج را این چنین بازگو نماید.
در بیان نشانه ها و پیامدهای قولنج هر دو نویسنده هم آوا هستند، ولی برخی از نکته های درجة دوم را رازی یاد نمی کند که در رسالة پورسینا آمده است و آنها پس از این یاد خواهند شد.
گفتار دوم کتاب رازی دربارة همانندی های درد قولنج با دردهایی است که درمان های مخالف درمان آن دارند و از دیگر کارهای سودمند برای بیمار، شناخت درست درمانگر از این بیماری و جداسازی آن از دردهای همانند دیگرش می باشد، البته مانند این بخش را در رساله پورسینا نمی بینیم .
شاید این گونه متفاوت نوشتن با دیگران ، همان روش رازی باشد که بخش بالینی کتاب قولنج خود را با تشخیص افتراقی آغاز می کند که شیوه ای نامتداول بوده است .
این پیامدها و نشانه های قولنج است که هر دو نگارنده در آن هم آوا هستند جز این که پورسینا می گوید: آغاز درد گزنده نخست از سوی راست شکم پدید می آید سپس به چپ می رود ولی جای آن را که در زیر ناف است ، نشان نمی دهد.
ولی پورسینا افزایش تراوش زرداب به روده ها را انگیزه پدید آمدن قولنج به شمار می آورد، در حالی که رازی آن را در کتاب نمی آورد بلکه در حاوی آن را رد می کند، و هنگام که او (١٩٦٠م .