چکیده:
قسم از نظر شکلی یکی از ادوات تأکید در کلام به شمار میآید که در ارتباط تنگاتنگ با معنا و مخاطبین قرار دارد. چگونگی به کار رفتن این عنصر زبانی با تمام ارکان آن، پیوند نزدیکی با درجهی تردید یا باور مخاطب دارد و متکلم بلیغ کسی است که با علم به احوال مخاطب، کلامش را در بهترین شکل برای انتقال معنا به کار گیرد. با درک اهمیت این موضوع، تفاوتهای ساختاری قسم در قرآن کریم- عالیترین درجه کلام بلیغ- کاملاً در ارتباط با غرض متکلم در انتقال معنی است. پژوهش حاضر تلاش دارد با کشف ارتباط میان هر یک از ارکان قسم از یک سو و معنی و مخاطب از سوی دیگر، علت تفاوت ساختاری قسم را در ارتباط با عناصر ذکر شده بررسی و تحلیل نماید. محدوده پژوهش در بیست جزء آغازین قرآن بوده و پس از استخراج تمام نمونهها و تفکیک آنها بر اساس ارکان قسم و با روش توصیفی- تحلیلی و با ارائه نمودارهای آماری مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی ساختاری قسم نشان میدهد در بخش مورد پژوهش از میان چهار رکن قسم، حذف فعل قسم رایجتر و ذکر جواب قسم نسبت به دیگر ارکان بیشتر است. البته لازم به ذکر است که حذف ارکان یا ذکر آنها بر اساس متکلّم (مقسِم) آیه و مخاطب قسم متفاوت است. ذکر جواب قسم نسبت به دیگر ارکان، خواننده را در فهم موضوع سوگند در سور مکی و مدنی یاری میکند و بیشتر پیرامون موضوعاتی چون (قطعیت وقوع قیامت، حقانیت رسول حق، سرکشی انسانها و عاقبت آنها...) است.
خلاصه ماشینی:
در نـه مورد مابقی که ادات قسم مذکور است در سوره ی نساء و توبه فعل قسم از ریشه ی (حلف ) است که شامل هفت قسم میشود و مقسم ایـن آیـات منافقـان و حـاکی سوگند آنها خداوند متعال است به جز آیه ی ٩٦ توبه که بیـانگر علـت سـوگند در آیه ی ٩٥ این سوره است ، در باقی موارد حرف قسم ، (باء) بوده و مذکور اسـت .
٣ اگـر بخـواهیم ایـن مسـأله را نادیده بگیریم که حرف (باء) در بین این سه ادات ، در رأس قرار دارد و تنها حرفی است که میتواند به تعدی فعل چه در معنای قسم و چـه در معنـایی غیـر از آن یاری کند، باید گفته شود که این ساختار و این میزان تأکید در کـلام بـر اسـاس موضوع جواب قسم لازم است ؛ زیرا کسی در بین راه در حـال مـرگ ، مـیخواهـد برای اموالش وصیت کند و دو نفر را در راه میبیند و از آنان سوگند میگیرد کـه موفی به عهد باشند٤ و این پیام (وصیت ) را به فرزنـدانش برسـانند.
در این آیات بـه جـز آیـات ٦٢ نساء و ٤٢، ٥٦، ٧٤، ٩٦، ٩٥ و ١٠٧ توبه ٥ که فعل قسم (یحلفون ) با حرف (بـا) ذکر شده است و مقسم آن منافقان هستند که در قیامت سوگند یاد خواهند کرد و خداوند متعال حاکی این سوگند بر پیـامبر (ص ) اسـت ، همـه فعـل هـای قسـم محذوف است .