چکیده:
تحولات اقتصادی در قرن نوزدهم، معادلات اقتصادی را در کل دنیا تغییر داد. اقتصاد ایران نیز از این تحولات مصون نماند و در مواجهه با اقتصاد سرمایهداری،از یک اقتصاد معیشتی و سنتی به یک اقتصاد نیمه معیشتی و شبه سرمایه داری تغییر یافت. اقتصاد ایران در شکل جدید متحول شده خود، به الگوی اقتصادهای کشورهای پیرامونی نزدیک، و به یکی از تولیدکنندگان مواد خام برای بازارهای جهانی تبدیل شد. تا پیش از این تحولات؛ تریاک در اقتصاد سنتی ایران به عنوان یک کالای غیر تجاری شناخته میشد. از نیمه دوم قرن نوزدهم م. تریاک به یک کالای تجاری در اقتصاد ایران تبدیل شد. شاخصهای وابستگی، مانند رونق تولید مواد خام، افزایش حجم تجارت، زوال صنایع دستی و نقش انگلستان به عنوان مرکز اقتصاد سرمایه داری، از علل اصلی تجاری شدن تریاک در اقتصاد ایران هستند. در کنار این علل بیرونی برخی عوامل داخلی مانند بیماری کرم ابریشم، تراز منفی تجاری، نقش فعالانه حکومت قاجاری و برخی دولتمردان مانند میرزا حسین خان سپهسالار در رابطه با تریاک و ویژگیهای منحصر به فرد این ماده خام، موجب تشدید تولید تریاک شدند. در نتیجه چنین عواملی بود که این ماده خام در فاصله کمی بعد از تجاری شدن در اقتصاد ایران به مهم ترین کالای صادراتی تبدیل شد و نقش مهمی در روند اقتصادی ایران ایفا کرد. این پژوهش بر آن است با تکیه بر مبانی نظری و بر اساس منابع تاریخی علل تبدیل تریاک در اقتصاد ایران به یک کالای تجاری را بررسی کند.
خلاصه ماشینی:
در مقاله اول ، علل رواج اعتیاد برپایه اسناد این دوره مـورد بررسـی قـرار گرفتـه اسـت و در مقالـه دوم رونـد صـادرات تریـاک از ایـران و کشـورهای واردکننده تریاک از ایران مورد بررسی قرار گرفته است ..
آن چـه ایـن پـژوهش را از سـایر تحقیقـات صـورت گرفتـه متمـایز می سازد، این است که این پژوهش با تکیه بر نظریه وابسـتگی و اسـتفاده از داده هـای مـورد نیاز به علل ریشه ای تجاری شدن تریاک در اقتصاد ایران در دوره قاجار می پردازد.
وی وابستگی را وضعیتی مـی دانـد کـه در آن اقتصـاد گروهـی از کشـورها (مـثلا کشـورهای جهـان سـوم ) تـابع اقتصـادی گروهـی دیگـر از کشـورها (مـثلا کشورهای پیشرفتۀ سرمایه داری) است و این رابطۀ وابستگی از آنجا به وجود آمـد کـه ایـن دو دسته کشورها در حالی وارد روابط متقابل تجاری شده اند که در درون کشورهای گروه دوم (پیشرفته ) انگیزه ها و توانایی های توسعه و گسـترش وجـود داشـته ، ولـی در کشـورهای گروه اول (وابسته ) به دلایلی چنین انگیزه ها و توانایی هـایی وجـود نداشـته اسـت .
برخـی از این تجار عبارت اند از حاج عبدالرحیم تـاجر شـیرازی و مـدیر کمپـانی تجـاری فـارس کـه نمایندگی شرکت موبیرو توییدی را داشت ، حاج میرزا محمود کازرونی بزرگ تـرین تـاجر شیراز که عامل شرکت دیوید ساسون بزرگ ترین سرمایه گذار تریاک ایران بود و یـا میـرزا محمدصادق دهدشتی که عامل شرکت های زیگلـر و گـری پـل بـود.
در سـندی کـه قرارداد بین دولت ایران و انگلیس است ، انگلیسی ها این امتیـاز را بـه دسـت مـی آورنـد کـه برای تجارت تریاک به تأسـیس کارخانجـات در ایـران بپردازنـد(مرکز اسـناد وزارت امـور خارجــه ١٣١٢ه .