چکیده:
آموزه تشبیه و تنزیه یکی از پیچیدهترین آموزههای کلامی است که از دیرباز متفکران اسلامی را به خود مشغول ساخته است، اهل حدیث و اشاعره از یک سو و معتزلیان و پاره ای از متلکمان شیعه از سوی دیگر با قرائتهای کاملا متفاوتی بدین آموزه نظاره کرده اند ، گروه اول به سمت تشبیه سوق یافته اند و گروه دوم به تنزیه.
و اما در این میان ان عربی و شارحان مکتب او به قرائتی جدید یعنی تشبیه در عین تنزیه دست یافته اند که این نظریه مطابق برخی از آموزه های شیعیانه است. صدرالدین محمد شیرازی مشهور به ملا صدرا با بهره از همین نظریه اخیر در صدد عرضه قرائت نوینی از آن بر آمده است. و چنانچه خواهد آمد این تقریر، عقلیترین بیان در شرح این مساله است. گفتار حاضر بر آن است که پس از بیان مختصری در توضیح مکاتب مختلف در این موضوع به جایگاه تقریر وحدت تشکیکی وجود در حکمت متعالیه بپردازد و نقطه قوت آن را واکاود.
خلاصه ماشینی:
براساس این نظریه، خداوند کاملا انسانوار است (ابن جوزی 1409: 106) و حتی در نظر اشخاصی همچو داود جواربی بهگونهای برای او جسد پنداشته شده است که جز ریش و اندام تناسلی سایر اعضا را دارد (اشعری، 1980: 31)؛ و در منظر گروهی دیگر همچون کرامیه، جسم الهی حد و نهایت دارد (ولادوست، 1387: 343) و عجیب است که مقاتل بن سلیمان با وجود آنکه خداوند را دارای گوشت و خون و تمام اندامهای انسانی میداند، ولی خدا را شبیه به چیزی نمیداند (همان: 343) و گویی در این مقام، توجه وی به آیة «لیس کمثله شیء» او را وادار کرده است که خدا را در حوزه جسمانیات، نوعی منحصربهفرد بداند.
5- نظریة جمع بین تنزیه تشبیه: از این نظریه سه قرائت در دست است: الف: قرائت کلامی: براساس این قرائت، صفات الهی به گونة اشتراک معنوی بین انسان و خدا حاکم است؛ بنابراین، فهم صفتی همچون قدرت خداوند با شبیهسازی آن از مفهوم انسانی آن فهمپذیر است و تفاوت علم از قدرت و سایر صفات نیز به همین گونه است.
در قرائت کلامی، نظریة جمع بین تنزیه و تشبیه، میان ظهور افرادی یک جمله با ظهور جمعی آن و به تعبیر دیگر میان ظهور تصوری یک کلام با ظهور تصدیقی آن تفاوت است؛ به تعبیر دیگر، هر کلمه، ظهور در یک معنی خاص دارد و همین کلمه در یک جمله میتواند دارای ظهور دیگری باشد (سبحانی، ج1: 328)، مثلا در جمله «شیری را دیدم که تیراندازی میکرد»، شیر از معنی انفردی و تصوری خود در این جمله خارج شده است و به معنی دوم، یعنی مرد شجاع تغییر مفهومی داده است.