چکیده:
پس از ورود دین اسلام به ایران پیروان دین زرتشت موقعیت خود را به نفع
مسلمانان از دست دادند. اینان تا دورة قاجاریه با تحمل مشکلات فراوان در
ایران حضور داشتند. محدودیتهایی که زرتشتیان با آن مواجه بودند مانع از آن
میشد تا بتوانند در امور کشوری نقشی بر عهده داشته باشند، این در حالی است
که پارسیان، یعنی همکیشان زرتشتیان ایران در هند توانستند جایگاهی مناسب
برای خود رقم بزنند. پارسیان به خصوص از اوایل قرن 19 م / 13 ق تحت نظارت
بریتانیا به لحاظ اقتصادی پیشرفتهای فراوانی نمودند. قدرت اقتصادی پارسیان
زمینه را برای کمکهای آنان به دیگران فراهم نمود و در این بین زرتشتیان ایران
هم از آن بهره مند شدند. بنیان تجارتخانههای مهمی چون جمشیدیان، جهانیان و
یگانگی در این دوره بیانگر قدرت اقتصادی زرتشتیان در این دوره است.
مسئله مقاله آن است که پیروان زرتشتی در ایران چه نقشی در اقتصاد و بنیان
تجارتخانههای عصر قاجار ایفا کردند؟ در این پژوهش تلاش میشود که با
روش توصیفی - تحلیلی و با اتکا به مطالعات کتابخانهای به پرسش فوق پاسخ
داده شود. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که زرتشتیان ایران در دورة
قاجاریه و به خصوص اواخر سلطنت ناصرالدین شاه با کمک مالی انجمن اکابر
هند، توانستند چندین تجارتخانه و صرافی در ایران تاسیس کنند و همچنین
نقش بسیار مهمی در حیات سیاسی و اقتصادی دوره مورد نظر ایفا کردند؛ اما
رونق تجارتخانه ها چندان دوام نیاورد و مداخلات خارجیان از جمله روسها
باعث رکود و ورشکستگی آنان گردید.
خلاصه ماشینی:
"یافتههای پژوهش حکایت از آن دارد که زرتشتیان ایران در دورۀ قاجاریه و به خصوص اواخر سلطنت ناصرالدین شاه با کمک مالی انجمن اکابر هند، توانستند چندین تجارتخانه و صرافی در ایران تأسیس کنند و همچنین نقش بسیار مهمی در حیات سیاسی و اقتصادی دوره مورد نظر ایفا کردند؛ اما رونق تجارتخانهها چندان دوام نیاورد و مداخلات خارجیان از جمله روسها باعث رکود و ورشکستگی آنان گردید.
در ۱۰ شوال ۱۳۲۴ق تجار عضو مجلس و خارج از آن، در اطلاعیهای قصد خود را برای تأسیس بانک ملی ایران اعلام کردند و قرار شد تا زمان تأسیس بانک، مردم پولهای شان را به چند فرد مشخص از جمله ارباب جمشید، معین التجار وحاجی محمد اسماعیل تحویل دهند و رسید دریافت کنند(کسروی، 1384: 189-192).
این تجارتخانه در نقاط مختلف ایران شعبه داشت و با تشکیلات منظم خود با هند، انگلیس و آمریکا روابط تجاری برقرار میکرد و نخستین بنگاهی بود که محصولات صادراتی کشور از جمله پنبه عدل بندی شده توسط ماشین را به بازار دنیا عرضه کرد(تاریخچه سیساله بانک ملی، 1338: 50؛ اشرف، 1359: 78).
ارباب جمشید به واسطه گرفتاریهای متنابع مالی و تجاری، و همچنین روحیه سازش کاری و ضمنا کمسوادی، در مجلس اول برای احراز حقوق اجتماعی زرتشتیان از خود حرکتی بروز نداد، در عوض ارباب کیخسرو این نقش را بر عهده گرفت و با تلاشهایی که صورت داد توانست این حق را از مجلس اول که «تبعه ایران در مقابل قانون متساوی الحقوقند»، بگیرد(کسروی، 1384: 316- 315).
ارباب جمشید با استفاده از پشتوانۀ مالی خود توانست به عنوان نخستین نمایندۀ زرتشتیان به مجلس شورای ملی راه یابد و بدین ترتیب بعد از گذشت چندین قرن جامعۀ زرتشتی ایران از انزوا بیرون آمد."