چکیده:
یکی از مهمترین روشهای بیان و تفهیم مطالب روش استفهام و پرسش و پاسخ است. در قرآنکریم نیز آیات فراوانی
به صورت پرسشی مطرح شده است. استفهامهای موجود در قرآنکریم گاهی از سوی خداوند و در مواردی از سوی
پیامبران، ملائکه، مردم، ابلیس و ... صادر شده و مخاطب آنها نیز فرد یا گروه خاص و یا عموم افراد است. استفهام
به اعتبارات مختلف تقسیماتی ولی آنچه در این مقاله بیشتر مورد توجه قرار گرفته از حیث معنا است که به دو
قسمت حقیقی و مجازی تقسیم میشود. برای پیبردن به معانی مجازی و حقیقی استفهامها، علاوه بر ویژگی ادات
استفهام، ذوق بلاغی و ادبی نیز دخیل میباشند؛ بنابراین معانی و تفاسیری که مفسرین شیعه و سنی در مورد آیات
ارائه دادهاند، در برخی موارد اشتراکات و افتراقاتی دارند و در مواردی نیز برخی از مفسرین هیچگونه تبیینی در
مورد استفهامها ننموده اند. در این مقاله به بررسی برخی از استفهامهای موجود در دو سوره بقره و آل عمران از
دیدگاه علامهطباطبایی (مفسرشیعه) و زمخشری (مفسر اهلسنت) در قالب افتراقات و اشتراکات استفهام، پرداخته
میشود تا تفاوت دیدگاه این دو مفسر در این باره روشن گردد.
خلاصه ماشینی:
(صفایی بوشهری، 1378، ج1، ص40، اقتباس) مانند آیه 44 سوره بقره (أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ)<FootNote No="6" Text=" شما که کتاب آسمانی میخوانید چگونه مردم را به نیکی فرمان میدهید و خودتان را از یاد میبرید چرا بعقل در نمیآئید؟"/> که در تفسیر مجمعالبیان فی تفسیر القرآن، چنین آمده است: «خداوند در این سؤال آنان را بر ترک اسلام یعنی آئینی که میدانند حق است و دیگران را نیز بهآن ترغیب میکنند توبیخ و سرزنش کرده است.
استفهام ترغیبی از اقسام استفهام مجازی و به این معنا است که گوینده برای تشویق مخاطب بر انجام کاری سخن خود را به صورت سؤال میآورد (عرفان، همان، ص156) مانند آیه 245 سوره بقره: (مَنْ ذَاالَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون).
» (طباطبایی، همان، ج2، ص111) از تفسیری که علامه برای «کم» در نظر گرفته است چنین دریافت میشود که استفهام حقیقی نبوده و بهمعنای مجازی نکوهش و سرزنش و توبیخ میباشد یعنی با وجود اینکه برای بنیاسرائیل آیات روشن و معجزات آشکار فرستاده شد ولی در دین خود ثابت نماندند و خدای متعال نیز بهخاطر عدم شکرگذاری و پایبندی در دین، نکوهش و سرزنش کرده و عقابشان نمود.
» (زمخشری، همان، ص254) چنانکه ملاحظه میشود در تفسیر زمخشری هیچ اشارهای به نوع استفهام نشده است؛ ولی با توجه به ترجمه به صورت پرسشی «آیا جز در این انتظارند» چنین برمیآید که یعنی نباید چیزی جز این انتظار داشته باشند و لذا به نظر میرسد استفهام به معنای نفی باشد.