چکیده:
سرزمین عرفه یا عرفات، از مشاعر مقدس نزدیک مکة مکرمه و بخشی از جغرافیای مقدس مناسک حج است که وقوف در آن، از ارکان حج تمتع به شمار میآید و این سرزمین، همه ساله در روز نهم ذیحجّه، شاهد حضور چشمگیر حج گزاران مسلمان است. اهمیت و جایگاه دینی و معنوی عرفات و وقوف در آن، عاملی بوده تا به تدریج، در این سرزمین مساجد و بناهای متعددی ساخته شود. در این نوشتار، با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی معتبر، تلاش شده است تا زمان تقریبی ساخت و پیدایش این بناها و تاریخچه و تحولات آنها در گذر تاریخ، بررسی شود.
خلاصه ماشینی:
در وجه تسمیة عرفات، اقوال مختلفی نقل شده است؛ از جمله آنکه «مردم در آن جایگاه، به گناهان خود اقرار میکنند» یا اینکه «به علت صبر و رنجی که مردم برای رسیدن به آن متحمل میشوند»، به این نام نامیدهاند؛ چراکه یکی از معانی «عرف»، صبر است (یاقوت حموی، 1397ق، ج4، ص104)؛ به قولی دیگر، وجه تسمیة عرفه آن است که مردم در آنجا با یکدیگر آشنا میشوند (ابن منظور، ج4، ص2901).
"/ با این حال، ازرقی به وجود مسجد دیگری به نام ابراهیم7 ، جز مسجد عرفه که امام در آن نماز میخواند، در سمت راست موقف اشاره کرده است (ازرقی، 1403ق، ج2، ص202؛ کتاب المناسک، ص510).
رفعت پاشا این محل را مسجد ابراهیم نامیده و آن را زمین مسطّحی به طول 15 و عرض 10 متر، که در آن نمازخانهای دارای قبله وجود داشته، توصیف کرده است (رفعت پاشا، 1344ق، ج1، ص44).
در منابع سدة ششم، از این بنا به نام مسجد یا گنبد امّ سلمه ـ همسر پیامبر9 ـ بدون بیانوجه تسمیة آن، یاد شده است (ابن جبیر، ص151؛ الاستبصار فی عجائب الامصار، ص35) و نشان میدهد که این بنا دستکم در آن دوره، به ام سلمه منسوب بوده است.
شاخص یا عَلَم سنگی امروزه در بالاترین نقطة کوه رحمت، یک میل سنگی مربع وجود دارد که احتمالاً در دورهای متأخر، در محل گنبد و مسجدِ از میان رفته بالای این کوه، که در منابع کهن به نام مسجد یا گنبد امّ سلمه شهرت داشته، ساخته شده است.