چکیده:
اینکه اصالت با وجود است یا ماهیت، ازجمله مباحث کلیدی و پراهمیت در حکمت متعالیه است. ازآنجاکه بحث مزبور، همانند مباحث فلسفی فراوان دیگری در حکمت متعالیه، حاصل گفتمان فلسفی پیش از ملاصدراست، آن را میتوان در آثار فیلسوفان پیشاصدرایی نیز بهخوبی ردیابی کرد. سید سند (صدرالدین دشتکی) یکی از این فیلسوفان است. قول مشهور (ملاصدرا و برخی از شارحان وی) بر این است که او اصالت ماهوی است. در این مقاله پس از نشاندادن مطابقتنداشتن سخنان سید سند با اصالت ماهیت، این نتیجه به دست آمده است که اولا ادعای اصالت ماهوی بودن سید سند که شارحان ملاصدرا مطرح کردهاند، بر اقوال ملاصدرا در این زمینه مبتنی است. ثانیا چنین بهنظر میرسد که ادعای ملاصدرا نیز براساس خوانش دقیق از عبارتهای سید سند نیست، اگر نگوییم در مراجعهی ناقص او به عبارتهای سید سند ریشه دارد. لذا بهنظر میرسد که نمیتوان سید سند را اصالت ماهوی دانست.
خلاصه ماشینی:
وی در تعلیقهاش بر شواهد الربوبیه ابتدا به بیان نظر سید سند درباب عروض وجود بر ماهیت و نحوهی تحقق آنها در خارج میپردازد: او میگوید: برای وجود، فرد خارجی یا ذهنی نیست تا بر ماهیت قیام و عروض داشته باشد و آن2 ملاک حمل موجود باشد، زیرا هرچه در خارج یا در ذهن است، ماهیت است.
او بهصراحت این نظر را به سید سند نسبت داده است که «وجود هیچ فردی در خارج یا در ذهن ندارد»، لذا ازنظر سید سند نمیتوان عروضی برای وجود بر ماهیت قائل شد تا این قیام و عروض ملاک حمل موجود بر ماهیت باشد.
آنچه حائز اهمیت است این است که مناط موجودیت به این معنا را بدون ذکر نام سید سند، به کسانی نسبت میدهد که قائل به اصالت ماهیتاند (4، ج 3، ص: 467) استاد جوادی آملی در ضمن بحث از مجعول و پرداختن به این پرسش که مجعول حقیقی وجود است یا ماهیت، سید سند را صریحا اصالت ماهوی میخواند: «سخن برخی دیگر از معاصرین علامه دوانی، یعنی سیدالمدققین، صدرالدین دشتکی را نیز میتوان توجیه کرد، ولی اشکال در مبنای اوست که قائل به اصالت ماهیت است» (4،ج5، ص: 388).
ازجمله عبارات سید سند که از آنها میتوان تأییدی بر اصالت وجود یافت، در حاشیهی وی بر شرح تجرید العقاید قوشجی، در جایی است که قوشجی در رد اینکه ماهیت برای تحققش به وجود نیاز دارد، چنین اقامه دلیل میکند که وجود همان نفس تحقق است، نه آنچه بهواسطهی آن تحقق صورت میپذیرد (14، ص: 302).
همانگونه که دیدیم، تکیهی سخن سبزواری بر این نکته است که سید سند «برای وجود، فرد خارجی یا ذهنی قائل نیست» یا «هر آنچه را در ذهن یا خارج است، ماهیت میداند» و همچنین اینکه «مناط موجودیت را اتحاد ماهیت با مفهوم موجود مشتق تلقی میکند» (نک.