چکیده:
این مقاله قصد دارد ضمن تحلیل پیامدهای توزیع منابع طبیعی (زمین و آب) در ساختار سیاسی و اجتماعی، نظریه رانتداری را بهمثابه رهیافتی بدیل برای تبیین پارهای از رخدادهای تاریخی و مسائل سیاسی و اجتماعی ایران ارائه کند. مسئله اصلی مقاله تبیین پیامدهای توزیع اصل منابع طبیعی در ایران دورۀ قاجاریه است. دادهها از آرشیو اسناد ملی و سایر منابع کتابخانهای گردآوری و به روش تاریخی تحلیل رانت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافتهها نشان میدهد در تاریخ اقتصادی ایران دولت بهعنوان بزرگترین توزیع کننده منابع طبیعی (زمین و آب) در طرف عرضه و جامعه (سرمایه و کار) بهعنوان بزرگترین مصرف کننده در طرف تقاضا قرار میگیرد. ساختار نهادهای سیاسی و اجتماعی بر اساس الگوی اجرای عدالت اجتماعی در توزیع منابع طبیعی بهشکل انحصاری قوام مییابد. این الگو از عوامل اصلی ایجاد رانت و تثبیت نهاد رانتداری در دولت بوده است. در دورۀ قاجاریه تیول، تسعیر، تفاوت عمل و حقوق و مواجب شاهزادگان مهمترین کانالهای توزیع رانت، منشعب از نهاد رانتداری دولتی بودند. این کانالها پس از انقلاب مشروطه با اقدام قاطعانه مجلس اول مسدود شدند. نهاد رانتداری دولتی از عوامل اصلی ناکارآمدی نظام مالیاتگیری، کاهش مستمر درآمد دولت و شیوع رشوه و فساد بود. هدف نهایی توزیع رانت معافیت از پرداخت مالیات بود. از دیگر پیامدهای مهم رانتداری میتوان به واگذاری امتیازات بزرگ اقتصادی و وقوع انقلاب مشروطه اشاره کرد.
خلاصه ماشینی:
يافته ها نشان ميدهد در تاريخ اقتصادي ايران دولت به عنوان بزرگ ترين توزيع کننده منابع طبيعي (زمين و آب ) در طرف عرضه و جامعه (سرمايه و کار) به عنوان بزرگ - ترين مصرف کننده در طرف تقاضا قرار ميگيرد.
اين مقاله ضمن تبيين پيامدهاي سياست توزيع منابع طبيعي در يک نظام سياسي متکي به درآمد زمين ، نظريه رانت داري را به مثابه رهيافتي جايگزين براي تحليل برخي از مهم ترين رخدادهاي تاريخي و مسائل سياسي و اجتماعي ايران ارائه ميکند.
پرسش مرکزي و کانوني تحقيق اين است که سياست توزيع منابع طبيعي (زمين و آب ) دورة قاجاريه چه آثار و پيامدهايي داشته است ؟ مقاله ضمن تمرکز بر پرسش اصلي به چند پرسش فرعي نيز پاسخ ميدهد: ريشه خطاي استراتژيک نظريه ها و تحليل هاي اقتصادي در اقتصاد سياسي ايران چيست ؟ انقلاب مشروطه به چه ميزان در حذف رانت و نهاد رانت داري دولتي موفق شد؟ آيا رانت فقط محصول سازوکارهاي سياسي بوده است ؟ در نظام بهره برداري از زمين چه نوع رانت هايي شکل گرفت ؟ با توجه به اين که اولين رانت هاي شناخته شده در ارتباط با زمين و آب شکل گرفته اند؛ هم چنين به دليل فقدان يک پژوهش محوري در اين موضوع مهم و ارائه شدن نظرياتي که از واقعيت هاي تاريخي جامعه ايران فاصله دارند، انجام اين تحقيق کاملأ ضروري و بايسته است .