چکیده:
در کنار اصلیترین کارکرد مساجد یعنی انجام فرضیة نماز، کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی دیگری نیز در ساخت و معماری مساجد در نظر گرفته شده است، که از جمله مهمترین آنها ایجاد مکانی برای کتاب و کتابخانه است. کتابخانههای مساجد گاه مهمترین کتابخانههای شهرها به حساب میآمدند و برخی آثار ارزشمند در این کتابخانهها نگهداری میشده است. شهر تهران به دلیل برخورداری از مساجد بزرگ و مهم از این قائده مستثنی نیست. کتابخانههای مساجد قدیمی تهران از مهمترین ذخایر کتابخانهای کشور به حساب میآیند. در این مقاله با توجه به تعداد فراوان این مساجد در تهران، مساجد بالای 100 سال قدمت مورد مطالعه قرار گرفتهاند و به روش توصیفی وضعیت کتابخانههای آنها بررسی شده است. این مقاله از طرحی انجام شده بر روی مساجد دیرینه سال در سال 1388 توسط بنیاد ایرانشناسی، استخراج شده است. تراکم کتابخانههای مساجد قدیمی در بافت مرکزی تهران که مرکز تجمع فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی تهران و ایران به حساب میآید، در ارتقای فرهنگی و آموزشی منطقه، نقش مهمی ایفا کرده است و نشان از توجه سازندگان و متولیان مساجد به امر کتاب و تاثیر آن دارد.
خلاصه ماشینی:
شهر تهران، نزدیک به 2000 مسجد را در خود جای داده است و بسیاری از این مساجد واجد تمامی و یا بخش زیادی از وجوه پیشگفته، هستند.
کتابخانههای مساجد قدیمی تهران طبق تحقیقات انجام شده بر روی شهر تهران، از این میان، تعداد 132 مسجد بیش از صد سال قدمت دارند (حبیبی، 1388: 19- 20) و بیش از بیست مسجد بزرگ دارای کتابخانههای مهم بودهاند.
- مسجد بهشتی مسجد بهشتی (سپهسالار قدیم) در خیابان ناصرخسرو، کوچة مروی، از جمله مساجد قدیمی شهر تهران است که زمان ساخت آن به سالهای 1277 تا 1283 ه.
کتابخانه از زمان تأسیس مسجد توسط میرزا محمدخان سپهسالار ایجاد شده است و چندین جلد کتاب خطی نفیس در آن نگاهداری میشود.
وجه تسمیه مسجد بهسبب نام صاحب ملک، سادات اخوی بوده است، این مسجد، کتابخانهای در طبقة دوم خود دارد که بیش از پنج هزار جلد کتاب در خود جای داده است.
این مسجد و مدرسه در خیابان ری، نزدیک سهراه امینحضور قرار دارد و از مساجد قدیمی و فعال تهران به حساب میآید.
مسجد کتابخانهای با حدود پانصد جلد کتاب دارد که رونق آن در گذشته، در زمان حاج آقا نوری، امامت جماعت مسجد پیش از امروز بوده است (همان:397).
کتابخانة مسجد مطهری، یکی از کتابخانههای مهم ایران است که نزدیک به ده هزار جلد کتاب چاپ سنگی و چهار هزار و صد و هشتاد و پنج نسخه خطی دارد که برای نگاهداری آنها دو بخش مجزا به کتب چاپ سنگی و خطی اختصاص دادهاند.