چکیده:
بهسبب شرایط نامناسب تاریخی، سیاسی و اجتماعی، بسیاری از نسخههای معتبر آثار ادبی ازجمله دیوان برخی از شاعران در طول تاریخ از بین رفته است؛ به همین سبب میتوان از سفینههای شعری که دربردارندۀ گزیدهای از اشعار شاعران مختلف است، در جایگاه یکی از مهمترین منابع جانبی برای تصحیح و بازتصحیح بسیاری از متون ادبی بهره برد. مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف تألیف سیف جام هرویاز کهنترین سفینههای بهجامانده از قرون هشتم و نهم در شبهقارّه است که میتوان از آن در بازتصحیح بخشی از عرفاتالعاشقین استفاده کرد. مجموعۀ لطایف حدود دو سده پیش از تذکرۀ عرفاتالعاشقین در شبهقارّه نوشته شده است. به همین سبب شعر برخی از شاعرانی که در عرفاتالعاشقین آمده، تنها در مجموعۀ لطایف ثبت شده است؛ بنابراین مجموعۀ لطایف یکی از منابع معدودی است که میتوان با تکیه بر آن به ضبطهای صحیحی از اشعار برخی شاعران عرفاتالعاشقین دست یافت. این مقاله با تکیه بر مجموعۀ لطایف، برخی از اشتباهات موجود در دو چاپ عرفاتالعاشقین را بررسی میکند: انتساب نادرست اشعار، خطا در معرفی شاعران، خطا در ضبط نام شاعران و ضبط نادرست اشعار. افزونبر آنچه بیان شد، ضعف روششناسی در فن تصحیح، مراجعهنکردن به منابعی مانند دیوانهای چاپی شاعران و منابعی مانند مجموعۀ لطایف و نیز بدخوانی مصحّحان باعث افزایش میزان خطاهای دو چاپ عرفاتالعاشقین شده است که در این مقاله به آنها اشاره میشود.
خلاصه ماشینی:
ـ در عرفاتالعاشقین قصیدۀ کوتاهی با مطلع زیر در ذیل نام لامعی گرگانی ثبت شده که البته در دو چاپ نفیسی و دبیرسیاقی نیز آمده است: مهروی من بخواست به عزم شکار اسب; ; گفت ای غلام خیز و به زین اندر آر اسب اما این قصیده به دلایلی نمیتواند از لامعی باشد؛ نخست همانگونه که دبیرسیاقی مصحّح دیوان لامعی در پانوشت آورده، این قصیده منسوب به لامعی است (لامعی گرگانی، 2535: 12)؛ دیگر آنکه این قصیده در هیچکدام از نسخ موجود دیوان لامعی نبوده است؛ همچنان که در جدیدترین تصحیح دیوان او نیز در متن دیوان نیامده و مصحّح آن را در بخش ملحقّات، از روی چاپ نفیسی و دبیرسیاقی آورده است (همان، 1389: 179)؛ دلیل سوم اینکه در برگ «101 ر» مجموعۀ لطایف، این قصیده به کمالالدین فرقدی نسبت یافته است؛ این انتساب آنگاه قوّت مییابد که مجموعۀ لطایف از همة نسخههای دیوان لامعی کهنتر است.
مصحّحان عرفاتالعاشقین (چاپ صاحبکاری ـ فخراحمد)، ضبط «النّونکی» را تنها با مراجعه به فرهنگ سخنوران برگزیدهاند و از مراجعه به منابع دیگر ـ مانند مجموعۀ لطایف و دیوان اشعار لویکی که مصحّح دیوان بهصورت مستدل دربارۀ نام شاعر بحث کرده است (لویکی، 1985: 45) ـ غفلت کردهاند.
ـ در عرفاتالعاشقین قصیدهای از حسن کاشی یا لطفاللّه نیشابوری 4 به مولانا لطفی نسبت یافته (اوحدی، 1389، ج 6: 36513652) که چون هویّت او بر مصحّحان آشکار نشده است، به منابع دیگر ازجمله دیوان حسن کاشی یا متنی مانند مجموعه لطایف برای تصحیح این ابیات مراجعه نکردهاند؛ درنتیجه متن اشعار بهصورت ناصحیح آمده است.