چکیده:
هدف از این پژوهش، بررسی «جایگاه امنیت در تحقّق استطاعت و وجوب حج» است. تمام فقها امنیت یا همان خالی بودن مسیر از مانع (تخلیةالسرب) را شرط لازم برای وجوب حج میدانند و تفاسیر متفاوتی از آنان دربارة این شرط ارائه گردیده است؛ بهگونهایکه تحقّق این شرط (وجود امنیت) در قالب برخی مصادیق، شرط وجوب شمرده شده و مطابق با نظری دیگر، از باب مقدمة واجب، واجب شده است.
ابهاماتی نظیر شرعی یا عقلی بودن مانع، خالی بودن مسیر از مانع، بالفعل یا بالقوه، موضوعیت داشتن مانع یا نداشتن آن و... سبب اختلاف تفاسیر فقها از این موضوع شده است؛ اما میتوان گفت: تعابیر بهکار رفته در اسناد شرعی مفسر و مبین استطاعت، در شرعی یا فعلی بودن این شرط ظهور دارند. بنابراین، زمانی مکلف مستطیع است که مسیر حج از هرگونه خطر و مانعی خالی باشد و اطمینان خاطر از برقراری امنیت محقق شود. دراینصورت، تحقق بخشی به این شرط در قالب مطالبه همراهی مَحرم یا دفع دشمن به هر طریق، تحصیل شرط بوده و واجب نیست و چنانچه دولت عربستان هزینة تأمین امنیت زائران را مطالبه کند، پرداخت هزینه بر زائران واجب نیست؛ اما حاکم اسلامی از باب تأمین مصالح مسلمین، میتواند این وجه را از بیتالمال بپردازد.
The present study investigates the role of security in the fulfillment of the affordability and necessity of the Hajj. Although all scholars consider security or lack of any barrios and threats as a prerequisite for the necessity of performing the Hajj, different interpretations of this condition have been emerged, so that the fulfillment of this condition is, in some theoretical instances, based on fulfillment of the affordability condition; while, according to other theories, it is obligatory to provide the necessary prerequisite. It seems that some ambiguities as whether the condition is based on Sharia or is rational, whether the fulfillment of this conditions is practical or potential, whether or not there is a prohibition on it, and so on lead to differences in interpretations. However it can be said that, in the Sharia documents, regarding the interpretation and explanation of affordability, this condition is considered to be on the basis of Sharia and is practical. Therefore, the pilgrim is obligatory to perform the duty when the route is free of all dangers and impediments, ensuring his security would be fulfilled. In this case, the fulfillment of this condition in the form of seeking a companionship or repelling the enemy in any way is for the fulfillment of the condition and is not obligatory. And if the Saudi government demands the pilgrims the cost of providing security, they are not obliged to pay for, but the Islamic ruler can pay it through Bayt al-Mal to meet the Muslims’ needs.
خلاصه ماشینی:
اگرچه عبارت محقق حلی رحمهالله در شرایع (محقق حلی، 1408ق، ج1، ص202) ظهور دارد در اینکه تمکن از مسیر، شرط استطاعت است، ایشان در کتاب المعتبر فی شرح المختصر در فرض عدم امکان دفع دشمن جز با پرداخت مال، پرداخت را درصورتیکه مستلزم اجحاف بر پرداختکننده نباشد، واجب شمرده و آن را همانند پرداخت پول برای تهیة وسایل مورد نیاز در حج دانسته است (همان، 1407ق، ج2، ص754).
شهید اول در دروس هفتمین شرط وجوب حج را تخلیةالسرب شمرده و بدون تحقق این شرط، حج را ساقط دانسته است؛ اما در فرضیکه دشمن مانع از حج باشد، معتقد شده است پرداخت مال، مادامکه مستلزم اجحاف به پرداختکننده نباشد و درصورت تمکن مالی وی، واجب است (شهید اول، 1417ق، ج1، ص314).
به نظر میرسد دیدگاههای فوق نیز خالی از ملاحظه نیست؛ زیرا علاوه بر آنکه باید حکم مسئله را فارغ از تحقق عنوان «ضرر»، «قبح» یا «مشقت» بررسی کرد، دفع مانع و پرداخت مال به دشمن برای فراهم شدن امکان پیمایش مسیر در زمان آینده یا مطالبة همراهی از مَحرم برای تحقق اطمینان خاطر از امنیت در سفر، همگی به تحصیل شروط یا دفع موانع توسط مکلف بازگشت دارد که این معنا، چنانکه بیان شد، با اقتضای قانونگذاری تناسبی ندارد.
برخی مراجع معاصر نیز وجوب همراهی مَحرم را، هرچند با پرداخت اُجرت، از باب وجوب تهیه مقدمات حج دانسته و معتقد شدهاند: اگرچه تخلیة سرب (خالی بودن مسیر از مانع) و امنیت، از مقوّمات استطاعت است و تحصیل آن واجب نیست، مفروض این است که مسیر امنیت دارد و کاروانها، با امنیت مسیر را طی میکنندو بانوی حجگزار، به دلیل خصوصیتیکه دارد، لازم است جز با مَحرم یا فرد ثقه و مانند آن به مسافرت نرود.