چکیده:
فتوحات اسلامی در قلمرو خزرها، در قیاس با قلمرو دیگر قدرتهای پیرامون سرزمینهای اسلامی، توام با موفقیت نبود. بر این اساس پژوهش پیش رو با استفاده از روش تحقیق تاریخی در صدد پاسخ به این پرسش است که چه عواملی در ناکامی فتوحات و گسترش اسلام در قلمرو خزرها موثر بود؟ یافتههای این تحقیق نشان میدهد این ناکامی معلول مجموعهای از عوامل نظامی، اقتصادی و اجتماعی و جغرافیائی بوده است. از منظر نظامی؛ میتوان به مواردی چون قدرتمندی خزرها در بسیج نیروها، تجهیزات برتر نظامی، برخورداری از استحکامات دفاعی و پشتیبانی نظامی آنها از سوی خوارزمیها و روسها اشاره کرد. از بعد اقتصادی و اجتماعی؛ برخورداری خزرها از یک اقتصاد قدرتمند و پویا، وجود عدالت نسبی اجتماعی و در نتیجه رضایتمندی عمومی اقوام خزری از وضعیت خود حائز اهمیتاند. همچنین دوری سرزمین خزرها از مرکز خلافت، وجود ناهمواریها و سرمای شدید این سرزمین از عوامل موثر بر ناکامی فتوحات اسلامی در قلمرو خزرها و در بعد جغرافیایی بوده است.
Islamic conquests in the Khazar territory in comparison to other territories which invaded by Muslims, was faced with failure. Accordingly, the present research,by using the method of historical research, wants to answer the question of what factors had been impressive in failure of Islamic conquests in the Khazar lands? this research reaches to this conclusion that there are some important reason which leading to Muslims's failure . this paper wants to say that Muslims couldn't conquer khazars land because of the Khazar military structure, especially its powerful strength in mobilizing forces, superior military equipment, having a defensive fortresses, and they were supported from Khwarizmians and the Russians besides the possession of a powerful and dynamic economy and the existence of a relative social justice which leading to the general satisfaction of the khazar's state and finally their remoteness from the caliphate centers, the existence of natural obstacles and the cold weather of this land were the effective factors On the failure of Islamic conquests in the land of the Khazaria.
خلاصه ماشینی:
بر ایـن اسـاس نگارنـدگان پـژوهش حاضـر بـا استفاده از روش تحقیق تاریخی درصدد پاسخ به این پرسش اند که چه عواملی در ناکـامی فتوح و گسترش اسلام در قلمرو خزرهـا مـؤثر بـوده اسـت ؟ یافتـه هـای ایـن تحقیـق نشـان می دهـد کـه ایـن ناکـامی معلـول مجموعـه ای از عوامـل نظـامی ، اقتصـادی و اجتمـاعی و جغرافیایی بوده است .
همچنین در مقالات دیگری چون «خـزران در منـابع اسـلامی » از هادی عالم زاده (١٣٦٨)، «خزرها در منابع اسلامی » از محمد سلماسی زاده (١٣٧٩)، «نگاهی به تاریخ ، تمدن و فرهنگ خزرها» از وهاب ولی (١٣٧٥) و «مسلمانان و خزرها» از نگار ذیلابی (١٣٨١)، به تاریخ خزرها، اوضاع فرهنگی و تمـدنی خزرهـا و مناسـبات آنهـا بـا مسلمانان به صورت کلی اشاراتی شده است .
سپس علائم و نشانه های ناکامی تحقق ورود و گسترش اسلام در قلمـرو خزرهـا را از نظر گذرانده ایم و در بخش اصلی مقاله به عوامـل ناکـامی فتـوح اسـلامی در قلمـرو ١ به نقل از Bruce Graham Trigger (1996), A History of Archaeological Thought, Cambridge, England: Cambridge University Press, p.
با استناد به نظر برخی از مورخان مانند ابن اعثم ، یعقوبی ، حسن ابراهیم حسن ، کنـدی و همفریز، می توان یکی از دلایل اصلی عدم توجه به گسترش فتوح در قلمرو خزرها توسـط مسلمانان را در رویکرد ویژٔە خلفـایی چـون معاویـه بـه انجـام فتـوح در شـمال و غـرب سرزمین های خلافت اسلامی جست وجـو کـرد (ابـن اعـثم ، ١٣٧٢: ٣٠١؛ یعقـوبی ، ١٣٧١: ٦٢/٢؛ ابـراهیم حسـن ، ١٣٩٢: ٣٠٨؛ ٨٧ :٢٠٠٤ ,Kennedy؛ ٢ :٢٠٠٦ ,Humphreys)؛ زیـرا دولت روم شرقی غالباً به قلمرو مسلمانان دست اندازی میکرد و معاویه در خشکی و دریـا با آن دولت در حال جنگ بود.