چکیده:
بیان مسئله:
کتیبه های کوفی در معماری اسلامی از شاهکارهای جهان اسلام و ایران به شمار می آیند. اگرچه برخی از کاروانسراهای خراسان رضوی از نظر تزیینات و معماری جزو بناهای فاخر محسوب می شوند، اما قدمت بعضی از این بناها چندان مورد واکاوی قرار نگرفته اند. کتیبه های بناها معمولا یکی از شاخص ترین عناصر معماری است که از زوایای مختلف یک محقق را رهنمون می شود. بنابراین لازم دانسته شد کتیبه های مورد مطالعه از جمله از نظر نگارش، اهداف و انواع خطوط مورد بررسی قرار گیرد و تاثیر آن ها بر هویت بناهای مورد مطالعه مشخص شود.
هدف پژوهش:
در این مقاله سعی شده است کتیبه ها به صورت مقایسه تطبیقی بررسی و کتیبه های خوانده نشده را قرایت و خوانش نادرست برخی از کتیبه ها را اصلاح نماییم. بر همین اساس نگارندگان با رویکردی انتقادی نسبت به قرایت کتیبه ها و با بهره گیری از متون و اسناد باقی مانده تلاش کردند تا در بازآفرینی کتیبه های رباط ماهی و تعیین قدمت برخی از بناها پیشنهاداتی ارایه دهند.
روش پژوهش:
پژوهش حاضر با روش های پیمایشی و تاریخی تدوین شد؛ ابتدا آثار کتیبه ها با بررسی های پیمایشی داده ها ثبت و ضبط شد. سپس در رویکرد تاریخی با کار کتابخانه ای، بررسی منابع دست اول، اسناد و مدارک عکاسان گذشته و سپس با تحلیل و طبقه بندی داده ها تلاش شد وقایع گذشته، به طور دقیق شناسایی تا هویت تاریخی، سیاسی، اقتصادی این بناها روشن تر شوند.
نتیجه گیری:
در این جستار روشن شد ساختار نگارشی کتیبه های کوفی براساس خطوط کوفی اولیه بوده و از شیوه و تنوع متعددی برخوردار هستند. همچنین هنرمندان کتیبه ها در بیان پیام های خود از عنصر تزیین بهره گرفته اند. قرارگیری این کتیبه ها در فضاهای تعیین شده سنخیت و هماهنگی زیادی با بناهای خود دارند و از اهداف نگارش، بهره گیری مذهبی از آنهاست. در نهایت با قرایت صحیح و بازخوانی برخی از کتیبه ها، برای تاریخ گذاری کاروانسراهای زیارت، ماهی و شرف پیشنهاداتی ارایه شد.
خلاصه ماشینی:
بر همین اساس نگارندگان با رویکردی انتقادی نسبت به قرائت کتیبهها، سعی در اصلاح قرائتها و برداشتهای نادرست از متن کتیبههای رباط شرف شده و با بهرهگیری از متون و اسناد باقیمانده سعی در بازآفرینی کتیبهی رباط ماهی و پیشنهاد تعیین قدمت بنای این رباط به دوره سامانیان شدند.
4-2- کتیبههای کوفی بنا کتیبههای کوفی این بنا به دو شیوهی آجری و گچی، در سردر ورودی و ایوانهای چهارگانه وجود داشت، اکنون فقط بخش اندکی از کتیبههای گچی داخل ایوان ورودی و بخش مخدوش شدهای از کتیبهی ایوان شمالی بنا باقیمانده است: 1- در عکسی که عبداله قاجار عکاس مخصوص ناصرالدین شاه به سال 1311ق.
باتوجه به اشاره ابنحوقل به کاروانسراسازیهای متعدد و باشکوه ابوالحسن محمدبن حسن ماه در خراسان بزرگ، زمان تألیف کتاب صورة الارض (368 ق) که به این مسئله نیز اشاره کرده است(ص378)، زمان اعطای لقب تاج الملّه به عضدالدوله و ذکر آن در سردر این رباط، نتیجه میگیریم؛ رباط ماهی بعد از صلح بین سامانیان و بوییان و با مبالغ متنابه پرداخت شده از سوی بوییان(ابن اثیر، 1383،12 ،5164) که با کتیبهی داخل ایوان (بقره،261) مبنی بر انفاق اموال در راه خداوند نیز همخوانی دارد، ساخته شده است.
6-3- ب: کتیبههای گچی 1- کتیبهی گچی دورتادور دالان ورودی اصلی؛ این کتیبه دور تا دور تاق ایوان میچرخیده و احتمالاً بعد از تخریب غزان به جای کتیبه آجری نگاشته شده است.
بجز موارد ذکر شده پاسخی که با بررسی کتیبههای کاروانسراهای مورد مطالعه بدست میآوریم این است که با قرائت کتیبهی رباط ماهی برای اولین بار توانستیم هویت و زمان ساخت بنا را (دوره سامانیان) مشخص نماییم.