چکیده:
یکی از انواع چهارگانۀ ادبی، شعر غنایی است که در واقع آینۀ عواطف و احساسات و آلام یا لذات شاعر است. به گونهای که شاید بتوان گفت هیچ شاخهای از اشعار روایی و آثار ادبی، جذابتر و پرکششتر از قصههای عشقی نیست و همۀ انواع ادبی، از مدح و تغزل گرفته تا پند و اندرز، وصف، مرثیه، ساقینامه و غیره، در این نوع ادبی گرد آمدهاست. ساقینامهها از انواع شعر غنایی است که برای بیان حقایق و مضامینی متنوع به کار میرود. نوعی شعر مثنوی در بحر متقارب است که شاعر در آن خطاب به ساقی مضامینی را در عشق و محبت، عقل ستیزی، یاد مرگ و بی ثباتی دنیا، پند و اندرز، شادی و نشاط و... میآورد. از سوی دیگر، روح خاص فلسفی و اخلاقی و عرفانی در این گونه منظومهها با مضامین عادی و معمولی، تفاوت آشکار دارد. همچنین نگارنده در این پژوهش بر آن است تا مضامین و درون مایه ساقینامهها، پیشینه و سیر تاریخی آنها را در ادبیات فارسی با معرفی چند ساقینامه، بررسی نماید. تدوین این پژوهش از شیوۀ رایج در تحقیقات علوم انسانی و ادبی به روش توصیفی – تحلیلی میباشد؛ بنابراین با بررسی ساقینامههای نظامی، فضولی و فغفور گیلانی در پایان این نتیجه حاصل میشود که مضمونهای مشترک از جمله اینکه، همه با زبان رمزی از تجربیات عرفانی سرایندهها سرچشمه گرفته اند و با زبان نمادین، ویژگیهای همسانی برای باده بیان کرده اند که ناشی از عوامل عرفانی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... است. همچنین قدح باده، فرح زایی، غم زدایی، شادی و نشاط، ترک خود، رهایی از مشکلات، شفابخشی، حیات بخشی، تهذیب اخلاق، و... از جمله این همسانیها هستند.
خلاصه ماشینی:
گلچین معانی که در مطالعه و گردآوری ساقینامه تلاش بسیاری کرده، در معرفی این نوع ادب غنایی چنین بیان میکند: «ساقینامه و مغنی نامه که اجزای یک منظومۀ مستقل را تشکیل میدهد، ابیاتی است خطابی در بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف که در آن شاعر با خواستن باده از ساقی و تکلیف سرودن و نواختن کردن به مغنّی مکنونات خاطر خود را دربارۀ دنیای فانی و بی اعتباری مقام و منصب ظاهری و کج روی چرخ و ناهنجاری روزگار و نگونی بخت و بی وفایی یار و جفای اغیار و دورویی ابناء زمان و صفای اهل دل و مذمت زاهدان ریایی و مانند اینها ظاهر و آشکار میسازد و در ضمن بیان این مطالب، کلمات حکمت آمیز و نکات عبرت انگیز نیز بر آن میافزاید» (گلچین معانی، 1:1368).
با اینکه این نوع شعر را به علت ذکر باده و جام با سایر اشعار خمریه مناسبتی است اما دو شرط اینکه مثنوی باشد و در بحر متقارب گفته آید آن را نوع خاصی در میان اشعار فارسی قرار میدهد و نیز روح خاص فلسفی و اخلاقی و عرفانی این نوع منظومهها با مضامین عادی سایر خمریات تفاوتی آشکار دارد.
شایان ذكر است كه قافله سالار بزرگ ساقینامه سرایان، حكیم نظامی گنجهای نیز درباره مجازی بودن این اصطلاحات، در مؤخره ساقینامه خود، به صراحت گوشزد میكند كه: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} د: آن روح عرفانی وفلسفی واخلاقی – كه قبلاٌ بدان اشاره شد – در كالبد ساقینامهها معنویت و گیرایی خاصی میبخشد كه از یك سو موجب امتیاز ساقینامهها از سایر اشعار خمری میگردد و از سوی دیگر باعث انسجام ویكپارچگی كل بیتهای آن میشود.