چکیده:
مسلما در دین اسلام، اندیشه اجتماعی وجود دارد. با مقایسه اندیشه جامعهشناسان با اندیشههای اجتماعی دین، اولا آگاهی ما
نسبت به دین بیشتر میشود؛ ثانیا، صحت و سقم گزارههای جامعهشناختی به محک دینی آزمون میگردند و در صورت عدم
هماهنگی، ما به تأمل وادار میشویم.
وجود گزارههای جامعهشناختی در دین بستگی به تعریف ما از گزاره جامعهشناختی دارد. اگر ملاک جامعهشناختی بودن
گزاره را دستیابی به آن گزاره از طریق تجربه بدانیم گزاره جامعهشناختی در دین نخواهیم داشت، ولی به نظر میرسد منشأ گزاره
ملاک نیست، بلکه آزمونپذیری ملاک است و گزارههای اجتماعی زیادی در قرآن و نهجالبلاغه وجود دارند که آزمونپذیر هستند.
بدینمعنا، جامعهشناسی دینی خواهیم داشت.
خلاصه ماشینی:
"شیعیان را هم به همین صورت میتوان مورد مطالعه قرار داد که چگونه زندگی میکنند، چه باورهایی دارند، باورهایشان در زندگی آنها چه آثاری دارند، حتی باورها و هنجارهایشان به نسبتی که انجام میدهند یا نمیدهند، آثار و کارکردهایش چه فرقی میکند؛ مثلا، اگر کاسب مسلمان شیعه مستحبات کسب را رعایت کند ممکن است شکل بازار و روابط تجاری کاملا تغییر کند، اینها را میتوانیم به این صورت مطرح کنیم که مثلا، کارکرد هنجارهای استحبابی کسب در مذهب تشیع چیست؟ بعد هم به لحاظ تجربی بگوییم: مثلا بازاری که 500 نفر کاسب دارد و این هنجارها را رعایت میکنند چهجور فضای اجتماعی است و چگونه تعامل خریدار و فروشنده را ایجاب میکند.
ولی اگر بخواهد ذهن اینها را بشناسد باید سؤالهایش را جوری تدوین کند که این دو حالت را مقایسه کند؛ بپرسد اگر آن شرایط پیش بیاید، آنها چه کار میکنند؟ بنابراین، یک موضوع «تغییر فرهنگ» است که الفاظ و چیزهایی که نماد آشکار آن مطلب دینی هستند ثابت نمیمانند، معنایشان عوض میشود، بدون اینکه آدمها بفهمند؛ مثلا، درباره «قناعت» من خیلی فکر کردم که اگر در جامعهای قناعت یک ارزش مسلط باشد نارسایی در آن چقدر است.
چه عیبی دارد که بگوییم: دیدگاه مبادلهای در قرآن هست؟ پس ما میتوانیم مطمئن شویم که اگر دیدگاه مبادلهای را در تعلیم رفتار انسانها به کار ببریم خلاف باورهای دینیمان نیست؛ یعنی شما حتی وقتی دارید موعظه میکنید و میگویید: خداوند خریدار جان و مال شماست، علاوه بر اینکه این کار لازم است، ممکن است کارکرد مفصلی برای اینها ارائه دهید که چگونه چنین میشود؛ مثلا، کار شما ـ در واقع، این مبادله ـ کمبودهایی را جبران میکند."