چکیده:
عنوانهای حکومتی، جایگاه خاصی را در تشکیلات سیاسی ـ اداری دوره اسلامیبه خود اختصاص داده است. گرچه برخی از این عناوین و القاب، از دوران پیش ازاسلام به دوران اسلامی به ارث رسیده، لکن بیشتر آنها در دورههای تاریخی وسرزمینهای مختلف جغرافیایی، تاثیرات زیادی را از ملل و اقوام مختلف پذیرفتهاست. پذیرش دین اسلام از سوی ترکان و مغولان و مهاجرت آنان به نقاط مختلفجهان اسلام، پیامدهای مهمی را به همراه داشته است. یکی از آنها، ورود عناوین،القاب و اصطلاحات خاص ترکی و مغولی در تشکیلات اسلامی و تداوم آن دردورانهای مختلف تاریخی است که بخش مهمی از عناوین و اصطلاحات سیاسی ـاجتماعی و اداری تشکیلات اسلامی را تشکیل داده است. بر همین اساس، مقاله حاضر ضمن ریشه یابی سه عنوان از عناوین سیاسی ـحکومتی، یعنی «بیگ»، «ترخان» و «تگین» در تاریخ تشکیلات اسلامی، درصدداست تا جایگاه، مفاهیم و کاربرد آنها را در مقاطع مختلف تاریخی بررسی کند. امیداست این اقدام، سرآغازی برای تحقیقات بعدی باشد.
خلاصه ماشینی:
نقش سیاسی ـ اجتماعی بیگ، ترخان و تگین در تاریخ اسلام سید مهدی جوادی 1 چکیده عنوانهای حکومتی، جایگاه خاصی را در تشکیلات سیاسی ـ اداری دوره اسلامیبه خود اختصاص داده است.
1 در قرن نهم هجریکلمه بک بعد از اسامی امرای ترکمان آذربایجان و دیار بکر، مثل حسن بک، یعقوببک، و در ماوراء النهر هم مقارن استیلای اوزبک، این عنوان در آخر اسم حکاممحلی استفاده میشد و در عهد صفویه، بک عنوان تشریفاتی افراد قزلباش بود وبعد از آن نیز در بیشتر شهرهای ایران و ماوراء النهر عنوان حکام محلی بوده است.
3 گذشته از این که ابوریحان بیرونی (م440 ق) و معاصر با محمود کاشغری «طرخون»را لقب پادشاهان سمرقند 4 و یاقوت حموی (575-626 ق) هم «طرخان» را ازمناصب و درجات مردم در آن عصرها عنوان میکنند، 5 لکن ابن عربشاه(791-854 ق) در شرح حوادث سالهای نخستین قرن هفتم ق و آغاز لشکرکشیمغولان به فرمانده چنگیزخان به سرزمینهای دیگر، ترخان را کسی میداند که باوجود بهرهمندی کامل خویش از حقوق مختلف خویش، در برابر برخی قوانین، ازقبیل اقامه دعوا از سوی دیگران علیه وی و حتی در صورت بروز قتل و مواردمشابه، از معافیت و مصونیت مطلق برخوردار بوده، همچنین مطالبات اودر صورت خطا بودن هم، صواب شمار آمده و بر آورده میشده است.
4 پس میتوان گفت در آثار برخی مورخان و جغرافیدانان مسلمان همچونابنفضلان، در گزارش خود از سرزمین ترکان، 5 ابن مأکولا (م 475ق) و ذهبی در بحث ازمصر، 6 قلقشندی، 7 مسعودی و احمد نویری 8 واژه تگین حتی گاهی با پسوند سید احمد حسینی کازرونی، پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی، ص 649 ـ 650.