خلاصه ماشینی:
"نتیجهگیری از آنچه دربارهء روش تحصیلات مدرسهای در فرهنگ قدیم در اینجا آورده شد میتوان باختصار چنین نتیجه گرفت: در روش قدیم اگر محصلی دارای استعداد میبود و واقعا میخواست در معلومات متداول زمان به آخرین درجات علمی برسد و به تمام معنی در یک یا چند رشته از علوم منقول یا معقول مجتهد و متخصص شود،نتیجهء اختصاصاتی که در روش تحصیلی وجود داشت از قبیل:هدف از تحصیل عالم شدن نه گواهی گرفتن،آزاد بودن در انتخاب استاد و هم مباحثه و سؤال و اشکال از استاد و مباحثه و پیش مطالعه و نظایر اینها که از هرکدام در این مختصر بحث شد،راه رسیدن به عالیترین درجات علمی برایش باز بود چنان که از اوایل پایهگذاری فرهنگ ایرانی اسلامی-که روش تحصیل در آن کم و بیش مشابه بوده است با آنچه در این مختصر آورده شده است و اکنون متجاوز از هزار سال از آغاز آن میگذرد-با همه ناآرامیها و تاخت و تاز ترکان و ترکمانان و غزان و مغلولان که بیشتر اوقات در سرزمین ایران حکفرما میبود در همهء قرون،کم و بیش،ستارگان فروزانی در همهء علوم و فنون مانند:فارابی،بوعلی سینا،ابوریحان بیرونی،زکریای رازی،ابو العباس مجوسی،حکیم فردوسی،حکیم عمر خیام،عطار،سنائی،مولوی، شیخ طوسی،غزالی طوسی،خواجه نصیر طوسی،غیاث الدین جمشید کاشانی سعدی، حافظ و در دورههای بعد میر داماد،شیخ بهائی،ملا صدرا شیرازی،هاتف اصفهانی، صائب تبریزی،حاج ملا هادی سبزواری و هزاران تن دیگر از نامداران دانش و حکمت و طب و ریاضی و عرفان و ادب که آثار پرمغز فکری آنان از زمان خود آنان در جهان دانش پراکنده و مورد استفادهء پژوهندگان و دانشپژوهان جهان شده است،از همین دار العلمها بیرون آمدهاند و بیقین این توفیق نتیجهء روش تحصیلی و هدف عالی و روحانی آنان از تحصیل بوده است."