چکیده:
شأن نزولنویسی از زمانهای دور مرسوم بوده و در آن، اسباب نزول آیات قرآن از معصومان( و صحابه نقل میشده است که در فهم آیات تأثیر زیادی داشتند. از جمله مطالبی که در کتابهای اسباب النزول و تفاسیر در شأن نزول سوره انسان نوشتهاند، این است که آیات ابتدایی این سوره، پس از انفاق علی(، فاطمه( و فضه نازل شده است.اهل سنت و شیعه در اصل مطلب تقریبا اتفاق نظر دارند و تنها برخی ادعا کردهاند که این سوره مکی است تا آن را در مورد اهل بیت( ندانند؛ حال آنکه وجود اسیر در مکه برای مسلمانان ممکن نبوده است.اختلاف اساسی در جزئیات داستان انفاق است که برخی روایات، آن را پس از نذر اهل بیت و شفا یافتن حسنین(، در سه شب متوالی میدانند که اهل بیت تمام غذای خود را به مسکین، یتیم و اسیر بخشیدند و خود بدون غذا خوابیدند و تنها با آب افطار کردند و در پاداش آن، مائدة آسمانی فرود آمد. این دسته از روایات، سند متصلی ندارند و در دلالت نیز ضعیفاند، ولی آنچه علی بن ابراهیم در تفسیر بیان داشته، امری ممکن، دارای سندی موثق و صحیح بوده و به صورت مرسل نقل شده است. این روایت اشاره به نذر اهل بیت(و روزه و انفاق در یک شب و آن هم از حلوای مخصوصی میکند و گویای بیش از آن نیست. اعتقاد ما بر این است که بیش از این، محصول نقل قصهگویان و روات غالی بوده که خواستهاند با بال و پردادن به داستان، آن را عجیب جلوه دهند و به خیال خود بر فضیلت اهل بیت( بیفزایند.
خلاصه ماشینی:
از جملة این روایات، نقلی است که علی ابن ابراهیم قمی، از پدرش، از عبدالله بن میمون قداح، از ابیعبدالله( آورده است که فرمود: پیش حضرت زهرا( مقداری جو بود که از آن «عصیده» (نوعی حلوا و شیرینی سفره که در فارسی به آن کاچی میگویند) درست کرد و وقتی مهیا شد، آن را در سفره افطار نهاد که در آن لحظه مسکینی آمد و گفت: خدا شما را رحمت کند!
نقل دوم فرات کوفی از محمد بن احمد بن علی همدانی، از جعفر بن محمد علوی، از محمد بن محمد بن عبدالله بن عبدالله، از کلبی از ابیصالح، از ابن عباس نقل میکند که: آیة (ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما وأسیرا( 1 دربارۀ علی( و فاطمه( نازل شد که سه قرص نان داشتند و آنها را به مسکین، یتیم و اسیر اطعام کردند و خود گرسنه خوابیدند.
فرات کوفی، در جایی دیگر، از جعفر بن محمد فزاری، به صورت معنعن، از ابن عباس نقل میکند که دربارۀ آیة (ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما وأسیرا( گفت: این آیه دربارۀ علی بن ابیطالب( و همسرش فاطمه( و کنیزشان نازل شد؛ بدین گونه که آنها پیامبر( را ملاقات کردند و حضرت به هر کدام از آنها صاعی از طعام عطا کرد.
بقاعی نیز آیات اول سورة انسان را در مورد امام علی( و حسنین( و فاطمه( دانسته که سه روز، یتیم و اسیر و مسکین را بر خود مقدم داشتند و در روز چهارم، وقتی پیامبر( آنها را دید، اندوهگین شد و جبرییل این سوره را برای تهنیت ایشان نازل کرد.