چکیده:
مسجد کبود در مرکز شهر ایروان، پایتخت کشور جمهوری ارمنستان واقع شده است. چون گنبد این مسجد از کاشیهای مینایی پوشیده شده، آن را مسجد کبود نامیده اند. بخش اصلی مسجد در زمان کریم خان زند، در سال 1179ق، به امر حسین علی خان قاجار، بیگلربیگی ایروان، ساخته شد. در زمان فتح علی شاه قاجار، قفقاز به تصرف روسیه درآمد. در دورۀ اتحاد شوروی، بسیاری از بناهای دینی ویران شد. روشن فکران ارمنستان برای نجات مسجد کبود از ویرانی، آن را به موزۀ تاریخ ایروان تبدیل کردند. پس از استقلال ارمنستان در سال 1370ش، عملیات مرمت و بازسازی مسجد کبود به دست کارشناسان ایران و ارمنستان انجام یافت. مسجد کبود سه شبستان در جانب جنوبی صحن، دو ایوان، یک مناره، یک مأذنه، و سه ورودی دارد. هریک از شبستانها گنبدی دوپوش و محرابی جداگانه دارند. محرابها از سنگ مرمر و عمل استادکاران اصفهانی است. شبستان مرکزی بخش اصلی مسجد است و گنبد آن بزرگ تر از دیگر گنبدهاست. محراب آن دو بخش دارد و آگاهیهایی در اوصاف بانی و سال بنیاد و مصارف ساختمانی بر آن نقر و به این عبارت ختم شده است: «به هزاروسیصدوهفتادونه، تاریخ احداث این خجسته بناست».
خلاصه ماشینی:
"او دربارهء مسجد شهر ایروان چنین نوشته است: -------------- (1) Jean Dieulafoy (1851-1916) (به تصویر صفحه مراجعه شود) ابتدا ما را به مسجدی قدیمی راهنمایی کردند که یک قسمت آن خراب شده و گنبد آنهم خساراتی دیده بود.
به طوریکه میگفتند تمام ابنیه عمومی مذهبی را اشخاص خاصی بنا کردهاند بعضی از این بانیان علو همت به خرج داده (به تصویر صفحه مراجعه شود) علاوهبر مسجد و مدرسه،حمامی هم برای مسلمانان ساختهاند.
بعضی از روشنفکران و شاعران و نویسندگان و مشاهیر علم و ادب ارمنستان،مانند:یقیشه چارنتس و گقام ساریان و سایر دوستداران ایرانزمین برای نجات مسجد کبود از نابودی،به تکاپو افتادند و پیشنهاد کردند که در مسجد موزهء تاریخ ایروان را تأسیس (به تصویر صفحه مراجعه شود) کنند.
2 پس از استقلال ارمنستان در سال 0731 ش/ 1991 م در مهر ماه 1731 ش هیئتی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری مهندس واروژان آراکلیان،از ایرانیان ارمنی،برای مطالعه و مرمت مسجد کبود به ایروان رفتند و با مدیران ادارهء کل حفاظت آثار تاریخی ارمنستان دربارهء بازسازی مسجد گفتگو کردند.
کتیبهء محراب (به تصویر صفحه مراجعه شود) شبستان مرکزی دو بخش دارد:پیشانی کتیبه،شامل مروری بر اوضاع سیاسی و اجتماعی منطقه،اوصاف بانی مسجد و نام او،سال بنیاد مسجد،و نام کاتب کتیبهها؛ بخش دوم کتیبه شامل دوازده بیت شعر به خط نستعلیق حاوی اطلاعاتی است دربارهء حسین علی خان بیگلربیگی ایروان،شهر ایروان،مسجدی که در آن ساخته شده،و هزینهای که برای ساختن مسجد صرف شده است.
مسجد کبود تنها یک مناره و (به تصویر صفحه مراجعه شود) یک مأذنه در دو سوی ورودی جنوبی دارد."