چکیده:
مکتب اعتزالی با کنارهگیری ۸۰-۱۳۱ ق) از مجلس
درس حسنبصری (ت ۱۱۰ق) پاگرفت و دورة رونق آن در زمان خلافت
مامون. معتصم و واثق بود. اساس عقاید آنان را رجحان عقل بر نقل تشکیل
میداد؛ به همین روی در تفسیر قرآن هر آیهای را که با عقل اعتزالی آننان
مخالفت داشت» تاویل میکردند. گرایش آنان به مجاز واستعار» مباحث
لغوی و قرائات شاذ هم در همین راستا بود. یکی از مهمترین آثار تفسیری
معتزله, *تنزیهالق رآن* عبدالجبار است. در آن به رفع شبهه و ابهام از آیات
قرآن پرداخته شده است. در این مقاله مباحث فوق به تفصیل آمده است.
خلاصه ماشینی:
"رواج این شیوه تفسیری ناشی از دو عامل اساسی بود: نخست این که جامعه نوپای اسلامی هنوز به کمال عقلی خویش نرسیده و نقلگرایی ویژگی بارز آن دوران بوده است؛ دیگر این که روایات منع تفسیر به رأی، دستاویز مناسبی برای برخی گروهها بود که راه هر ______________________________1) و قرآن را بر تو نازل کردیم تا آنچه را بر مردم نازل شده، بیان کنی.
اما بدیهی است جامعهای که کتاب آسمانیاش دلایل و براهینی در اثبات حق یا رد باطل عرضه میدارد و با صراحت تمام مردم را به تدبر و تأمل در آیات مقدس و نورانی قرآن فرا میخواند، هرگز نمیتواند بدون توجه به این امور و صرفا بر پایه پارهای روایات تفسیری، فهم خود از قرآن را کامل بداند[2]؛ بدین سبب، تفسیر نقلی یگانه راه فهم قرآن تلقی نشد و با پیدایش مذاهب مختلف کلامی و فقهی، به تدریج زمینههای تفسیر عقلی هم فراهم آمد.
3) برخی از عقاید معتزلهذیلا برخی از مبانی اعتقادی این مکتب را که تا حدودی با این مقال در ارتباط است به اجمال بر میشمریم:1- افعال خداوند معلل به اغراض بوده، بر اساس حکمت و مصلحت انجام میپذیرد؛ 2- رؤیت خداوند در دنیا و آخرت محال است؛ 3- توحید و عدل ازباورهای اولی و اصلی معتزله به شمار میآید؛ 4- کلام خداوند مخلوق و حادث است و قدیمبودن منحصر به ذات اقدس الهی است؛ 5- تکلیفمالایطاق محال است؛ 6- مؤمن قادر بر کفر است، چنان که کافر قادر بر ایمان است؛ 7- مغفرت بدون توبه امکانپذیر نیست؛ 8- فاسق نه مؤمن است و نهکافر، بلکه در منزلتی بینالمنزلتین است؛ 9- قرآن با عقل قابل تفسیر است؛ 10- در تعارض عقل و نقل، عقل مقدماست."