چکیده:
موضوع اصلی این مقاله،مقایسهء متن نسخهء خطی 827 هـ ق،مشهور به«نسخهء خلخالی»،با نسخههای خطی دیگر است که در حدود 03 سال پس از مرگ حافظ(197 هـ ق)نوشته شدهاند.نظر بر اینکه نسخهء خطی 728 هـ ق از طریق نسخهء چاپی قزوینی-غنی،07 سال تمام است همهجاگیر شده و ابیات و کلمات غلط و تحریف شدهء عمدی در این نسخهء همهجاگیر،بیش از حد انتظار راه یافته است،نقد و بررسی مضبوط نسخهء مرجع،یعنی دستنوشتهء 728 هـ ق،ضرورت دارد و مقایسهء علمی-انتقادی آن،یک وظیفهء ملی-اخلاقی است.
مآخذ و منبع اصلی این تحقیق،نسخهء علمی-انتقادی استاد زندهیاد،دکتر پرویز ناتل خانلری-روانش شاد و خاکش پرنور باد-است، که مضبوط 41 نسخهء خطی را به یاری و همکاری علامهء فقید،استاد مجتبی مینوی،فراهم آورده و از سوی انتشارات خوارزمی چاپ و منتشر کردهاند(تهران9531/ ش).بهندرت و در موارد استثنائی،از دفتر دگرسانیها نیز استفاده شده است که استاد فاضل محترم،دکتر سلیم نیساری-عمرش دراز باد-با زحمت و همت بیش از حد تصور،مضبوط 05 نسخهء خطی را به شیوهای منطقی و طبقهبندی شده فراهم آوردهاند و از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی چاپ و منتشر شده است.
در این تحقیق،متن صحیح ابیات از روی نسخهء مصحح نگارنده ضبط و نقل شده است،که به روش استدلالی و اثبات منطقی،تصحیح و از سوی انتشارات نگاه چاپ و منتشر شده است(9731 ش/تهران).از شرح چهار جلدی غزلیات حافظ،تألیف نگارنده(نگاه8831/ ش/ تهران)و نامههای حافظ(سبزان3831/ ش/تهران)نیز در شرح و گزارش معانی ابیات بهرهمند بودهایم.
هدف اصلی،شرح و نقد ابیات دشوار تحریف شده و اثبات صحت صورت و معنی کلمات و ابیات است و در این تحقیق،اصول سهگانهء «درستی معنی»و«قدمت و کثرت نسخ»منظور نظر بوده،که وحدت موضوعی غزل،نقش اساسی را برعهده داشته است؛و در نهایت،هدف اصلی،اصلاح و تصحیح کلمات و ابیات غلط و تحریف شده از سوی علاقهمندان شعر حافظ،در دیوانی است که در اختیار دارند و بیگمان اغلب و اکثر این دیوانها یا متن مصحح قزوینی-غنی است و یا از روی آن استنساخ و چاپ و منتشر شده است.
خلاصه ماشینی:
اگر بگوییم خواجه حافظ اعتراض میکند و بر پیران جاهل و شیخان گمراه ناسزا میگوید به خاطر آنکه حافظ و رفیقان طریقت وی را«به رندی و یا مستی»افسانه کرده و بر سر زبانها انداختهاند،قطعا این نظر غلط است؛چون خواجه حافظ در دیوان خویش بارهاوبارها به مستی و رندی خویشتن و اهل طریقت و مکتب خویش مینازد و میبالد: فرصت شمر طریقهء رندی،که این نشان چون راه گنج،بر همه کس آشکار نیست *** مرا روز ازل کاری به جز رندی نفرمودند هر آن قسمت که آنجا رفت،از آن افزون نخواهد شد این مقوله،خود موضوع دفتری است؛چون تنها صورت ابیاتی که رندی و مشتقّات آن را با خود حمل میکند،از 01 صفحه بیشتر است اکنون هفتاد سال است که دستنویس مشهور به«نسخهء خلخالی»به دست علاّمه محمد قزوینی،با همکاری دکتر قاسم غنی تصحیح و تحقیق شده و با این همه، با تحریفات بسیار و به شمارگانی بیش از هزار،صدرنشین مجلس شیفتگان شعر خواجه حافظ شیرازی شده است و در حالی که دستبهدست میگردد و همه ساله به قلم زیبانویسان آرایشی تازه مییابد،کمتر کسی از ماجرای پیدایش نسخهای به نام «خلخالی»خبر دارد و هر روز شأن و شهرت علمی علاّمه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی نیز بر ارزش آن میافزاید و نازش به«مستی»و شکلهای گوناگون«مست»و«مستی»نیز در برابر«رندی»کم نمیآورد و هر دو،مایهء فخر و مباهات شاعر است: گر من از سرزنش مدّعیان اندیشم شیوهء مستی و رندی نرود از پیشم *** رموز مستی و رندی،ز من بشنو نه از واعظ که با جام و قدح هر دم ندیم ماه و پروینم بنابراین اگر مردم جاهل و گمراه،حافظ را به مستی و رندی افسانه کنند،هرگز خواجه از ایشان آنچنان کینهای بر دل نمیگیرد که دو لفظ مبارک و معزّز«پیر و شیخ»،در معنی نهادهء«سالمند»،را با دو صفت جاهل و گمراه بیالاید،و آن دو صفت،خود قرینه است و بر اینکه«پیر و شیخ»معنی اصطلاحی مکتب معرفت را ندارد.