چکیده:
در خلال نیم قرن فترت سیاسی که با مرگ ایلخان ابو سعید (736/1336)، آخرین فرمانروای ایلخانان، در قلمرو آنان حکمفرما گشت، مبارزات فراگیری در سراسر مملکت ایران بر سر کسب قدرت در گرفت. سران جنبش سربدار در زمره افرادی بودند که توانستند بخشهائی از خراسان را زیر سیطره خود در آورند، و در قلمرو حکومتی خود برای مدتی اگر چه کوتاه به استقلال حکومت کنند. جنبش سربدار و تشکیل دولت آنها موجب تحولات اساسی و مهم در اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی شرق ایران شد، که در تاریخ قلمرو اسلامی تقریبا بی سابقه و کم نظیر بود. درست به همین دلیل، مراحل نخستین قیام و عوامل مؤثر در چکونگی سیر تطور آن تا تشکیل دولت اهمیت بسزائی دارد.
خلاصه ماشینی:
برای درک بهتر شرایط تاریخی که در آن ظهور و گسترش حکومت سربدار در غرب خراسان بزرگ امکان وقوع یافت، آگاهی از وضع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایالت در اواخر عهد ابو سعید و بعد از قتل وی لازم است.
چنانکه ایلخان ابو سعید در دوران ولیعهدی خود در سال 713/1313 که حدود نه سال داشت تحت قیمومیت اتابک امیر سونج و الغو به حکومت خراسان منصوب شد(حافظ ابرو، زبدةالتّواریخ، طبع حاج سیّد جوادی، سیّد کمال، تهران 1380، ج 1، ص 62؛ میرخواند روضةالصفا، تهران،انتشارات خیام 1339، ج 5، ص 472؛ SPULER, Die Mongol in Iran, E.
منگو قاآن، خان مغول (جلوس 649-658/1249-1251) در آغاز سلطنتش شمسالدین را به حکومت بلخ، هرات، سیستان و مناطق مجاور تا سر حدّ هند منصوب کرد(جوینی، علاءالدین عطا ملک، تاریخ جهانگش، طبع محمد قزوینی، چاپ افست (انتشارات بامداد) تهران بدون تاریخ، ج 2، ص255.
در تاریخ مذکور طغاتیمور و متحدانش در رأس سپاه خراسان برای نخستین بار به غرب ایران عزیمت کرده بودند، از این رو میتوان پذیرفت که محتملاً سربداران از این فرصت مناسب برای بروز جنبش خود استفاده کردند.
افزایش مالیات که به استناد گزارش حافظ ابرو در تحقیقات مذکور مورد تأکید قرار گرفته است، از قبل در حیات ابو سعید اجرا شده، و شامل حال فئودالها و مالکان بزرگ بوده است(مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، طبع گی تسترنج (چاپ افست)، تهران 1362، ص 147).
مطابق روایات مذکور علاءالدین محمد در لشکرکشی دوم طغاتیمور به غرب (رجب 739 ه ق) نیز شرکت داشت(میرخواند، روضةالصفا، ج 5، ص 547؛ حافظ ابرو، زبدةالتواریخ ج 1، ص 73-74 و ذیل جامعالتواریخ، طبع خانبابا بیانی، چاپ دوم تهران 1350، ص 205-208.