چکیده:
ضرورت فراگیری اسلام توسط تازه مسلمانان ایرانی منجر به پیدایش نهادهایی آموزشی مانند مسجد، کتاب و مدرسه گردید. نخستین مدارس شناخته شده در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر که در فاصله سده های چهارم تا ششم هجری پیوستگی فرهنگی غیر قابل انکاری با هم داشتند، پدید آمدند. با توجه به اهمیت «مدرسه » به عنوان کانون آموزش عالی در تمدن اسلامی ، تحقیقات متعددی پیرامون آن صورت گرفته است . گرچه در این آثار بسیاری از مدارس خراسان معرفی شده اند، اما برخی از آنها نیز به دلایل مختلف از قلم افتاده است . در این مقاله پس از مروری گذرا بر نام مدارس موجود در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر بر اساس منابع و مآخذ، ١٥ مدرسه دیگر از خراسان در دورٔه مذکور معرفی شده و افزون بر این ، شمار مدارس شهرهای خراسان و ماوراءالنهر با استفاده از جداول و نمودارها مقایسه گردیده است
خلاصه ماشینی:
اشارات منابع به دانشمندانی که از خراسان برخاسته اند و یا اطلاعاتی که در معرفی برخی از بانیان مدارس در شهرها٢ و روستاهای بزرگ خراسان در سده های چهارم تا هفتم ارائه کرده اند، بر کثرت و پراکندگی مدارس دلالت می کند، اما متأسفانه نام همۀ این مراکز آموزشی و فرهنگی در منابع نیامده و از بانیان و مدرسان آنها نیز یاد نشده است .
بیهق (سبزوار) ـ مدرسۀ خواجه امیرک (حسین بیهقی ): از جملۀ مدارس بیهق مدرسه ای است که ابوالحسن احمد بن محمد بیهقی ملقب به امیرک (د٤٤٨ ق) بنا کرده بود.
مروـ مدرسۀ شافعیه : از این مدرسه در شرح احوال امام ابوالمظفر منصور بن محمد سمعانی تمیمی مروزی حنفی شافعی یاد شده است .
از این 3 مدرسه گاه با نام مدرسۀ صیفی نیز یاد شده است .
مدرسۀ جوینی : این مدرسه به ابن محمد جوینی منسوب است .
مدرسۀ ناصحیه : ابن خلکان در شرح حال ابوعبدالله فراوی (٤٤١ یا ٤٤٢-٥٣٠ق ) از این مدرسه نام برده است .
مدرسۀ ناصریه : ابن خلکان از این مدرسه در شرح حال ابو عبدالله محمد بن فضل صاعدی فراوی (د ٥٣٠ ق) نام ١.
35 30 25 قرن چهارم 20 قرن پنجم قرن ششم 15 10 5 نمودار شماره ٣ - تعداد مدارس شهر های خراسان به تفکیک قرون کتابشناسی ابن اثیر، محمد بن محمد بن عبدالواحد شیبانی ، الکامل فی التاریخ ، به کوشش علی شیری ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، ١٩٨٩/١٤٠٨.