چکیده:
فلسفه تاریخ گرچه همانند بیشینه دانشهای بشری شواهد و حتی ریشههایی در دانشهای سنتی شرق مسلمان دارد، ولی بهعنوان یک شاخه معرفتی مستقل در غرب سامانیافته و سپس وارد سرزمینهای شرقی شده است. وضعیت کنونی دانش در ایران، اسلامی بهویژه با توجه به ضرورتها و زمینههای تحول در علوم انسانی، مجالی برای درانداختن طرحی نو در زمینه فلسفه تاریخ را فراهم آورده است. مقاله حاضر پس از مروری بر اهم مباحث دو شاخه اصلی فلسفه تاریخ، یعنی فلسفه نظری تاریخ و فلسفه انتقادی تاریخ، کاستیهای تقسیمبندی موجود را مورد توجه قرار داده و سپس پیشنهاد مستدل خود را برای بومیسازی مباحث فلسفه تاریخ متاثر از آموزههای دینی در پنج محور اصلی بدین شرح مطرح ساخته است: فلسفه فراتاریخ، فلسفه مجموعه رویدادهای تاریخی، فلسفه رویداد تاریخی، فلسفه علم تاریخ و فلسفه گزارشهای تاریخی.
خلاصه ماشینی:
مقاله حاضر پس از مروری بر اهم مباحث دو شاخه اصلی فلسفه تاریخ، یعنی فلسفه نظری تاریخ و فلسفه انتقادی تاریخ، کاستیهای تقسیمبندی موجود را مورد توجه قرار داده و سپس پیشنهاد مستدل خود را برای بومیسازی مباحث فلسفه تاریخ متأثر از آموزههای دینی در پنج محور اصلی بدین شرح مطرح ساخته است: فلسفه فراتاریخ، فلسفه مجموعه رویدادهای تاریخی، فلسفه رویداد تاریخی، فلسفه علم تاریخ و فلسفه گزارشهای تاریخی.
این محور، پاسخ این پرسش را پی میگیرد که تاریخ تحت تأثیر چه عواملی حرکت میکند و تغییر مییابد؟ اراده خدا، اراده انسانها، ابزار تولید اقتصادی، قهرمانان، یا ترکیبی از دو یا چند عامل از این عوامل، و یا عوامل دیگر؟ مسئله جبرگرایی تاریخی 1 هم که حجمی قابل ملاحظه از مباحث فلسفه نظری تاریخ را به خود اختصاص داده است، در همین محور مورد توجه قرار میگیرد.
7. تجربهپذیری تاریخ موضوع تجربهپذیری تاریخ از یک سو در پیوند با مسائلی مانند علمیت تاریخ، علیت در تاریخ و قانونمندی تاریخ مطرح میشود که از این منظر در زمره مسائل مربوط به فلسفه نظری تاریخ قرار میگیرد؛ ولی وجه دیگر این موضوع، امکان بازآفرینی رویدادهای گذشته در یک محیط آزمایشگاهی برای کشف زوایای پنهان آن میباشد.
بهعنوان نمونه، اگر از سودمندی تاریخ سخن بهمیان است، معلوم نیست مراد کدامیک از معانی مختلف تاریخ است؟ آیا رویدادهای تاریخی عبرت آموزند یا قوانین حاکم بر رویدادها؟ آیا از تاریخ به مفهوم هگلی آن میتوان درس آموخت؟ در فلسفه نظری تاریخ، وجه هستیشناختی تاریخ مدنظر قرار میگیرد، ولی این وجه خود از لایههای مختلف تشکیل شده و هریک از لایههای «هست تاریخی» مسائل خاص خود را دارد که باید از مسائل لایه دیگر متمایز شود.