چکیده:
شهر، به مثابه تبلور آیین و اندیشه جامعه، نمی تواند در تمدنهای مختلف یکسان پدید آید. گوناگونی شهرها در تاریخ و جغرافیای جهان، بیش از هر چیز معلول این تفاوت است. فلات ایران به عنوان یکی از قدیمیترین زیستگاههای بشر، تمدنهای مختلفی را تجربه کرده و شهرهای زیادی را به وجود آورده است. بررسی روند تغییرات شهر ایرانی در طول تاریخ دو شیوه کاملا متمایز را از سازمان فضایی شهر ارائه می دهد. سازمان فضایی به مثابه نظم حاکم میان مولفه های پدید آورنده در نگرش سیستمی به شهر می تواند نماد مناسبی برای این مدعا باشد. این مقاله ضمن رجوع به آرای مشهور محققان، اسناد باستان شناختی، نوشته های مورخان و استنباطهای عقلی از نشانه های موجود فرضیه مذکور را تحقیق کرده و درستی آنر ا آزموده است.
خلاصه ماشینی:
"ماهیت و چیستی شهر، ادراکی برآمده از مولفه های متعدد است که در این مقاله سازمان فضایی شهر به مثابه یکی از مهمترین آنها مورد بحث قرار می گیرد تا نسبت آن با آیین و دین ایرانیان قبل و بعد از اسلام شناخته شود.
(شهر پیشه وران) [پرو، 1365] این عقیده که عناصر نیمه مستقل تشکیل دهنده سازمان فضایی شهر (کل های کوچک)، شامل بخش هایی برای عبادت (و به زعم دیگران امور اداری و اقتصادی)، زندگی طبقات برگزیده و طبقات میانی بوده در میان محققان دیگر نیز طرفدارانی دارد : شهرها بر طبق نقشه منظم بنا گردیده اند.
مهمترین حادثه شهری در سده های نخستین ظهور اسلام در ایران را در تغییر مفهوم شهر ازمحیط محصور طبقات برگزیده و در جوار آن مقر مردم عامیبهمکانی برای زیست برادران برابر که عزت آنها نه ذاتی که اکتسابی است(ان اکرمکم عندالله اتقیکم) و عدالت تجلی یافته در سازمان فضایی آنها باید جستجو کرد.
انتزاع ذهنی از نظم میان عناصر مذکور مدل واحدی (آنچنان که محققان به وحدت آن اشاره کرده اند) از سازمان فضایی شهر اسلامی ایران را به دست می دهد : شهری برای همه ساکنان، دارای وحدت فضایی و عملکردی که عناصر نیمه مستقل آن عمومی بوده و در خدمت همه شهروندان هستند.
اما شهر، یک کل به نظر می آید و عناصر شاخص سازمان فضایی آن همچنان موید اصالت جامعه و عملکردهای عمومی وابسته به زندگی اجتماعی است : محله، میدان وکاروانسرا به مثابه کل های کوچک، مسجد جامع و عناصر وابسته به مثابه مرکزیت شهر و بازار، ساختار شهر را شکل می دهد."