خلاصة:
واگرایی جامعه و حکومت و تقابل عناصر ایرانی با فرهنگ مغولان، که درپی عملکرد آنهادر عهد هجوم و چند دهه نابسامانی پس از آن حاصل شده بود، با تشکیل حکومت ایلخانی تعدیل شد و عناصر ایرانی را به هم گرایی با مغولان و تعامل با ایلخانان سوق داد. تعامل مذکور، سیاستی حساب شده در جهت تعدیل مشی حکومتی مغول، در برخورد با جامعه و اقتصاد و تلاش در راستای مهار رفتار مغولها و همنوایی با عناصر بومی بود. اگر سلسله تلاش هایی که در جهت تعدیل رفتار مغولان با هدف احیای فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و نزدیک کردن قوم غالب با مولفه های مدنی ایرانی صورت گرفت را «گفتمان مهار» نام گذاری کنیم، مقاله حاضر درپی آن است که سهم نصیرالدین طوسی، فیلسوف بزرگ دنیای اسلامی را درخصوص این گفتمان و میزان کارآمدی آن بررسی نماید.
ملخص الجهاز:
اگر رویارویی جامعه ایرانی با مغولهای مهاجم (تا پیش از تشکیل حکومت ایلخانان) را در سه مواجهه: از برخورد تا تقابل (624 ـ 616 ق)؛ از تقابل تا تعامل (630 ـ 624 ق) و از تعامل تا مهار (654 ـ 630 ق) در نظر بگیریم، آنچه که موجبات برتری فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی را در برابر مغول فراهم کرد و در پرتو اسلامپذیری ایشان جنبههای عملی بهخود گرفت، همانی است که در این نوشتار با عنوان «گفتمان مهار» از آن یاد شده است.
خواجه نصیر بهعنوان شخصیتی آگاه به زمان که دورههای آمریت سیاسی خوارزمشاهیان، نزاریان و مغولها را تجربه کرده بود، با اهتمام جدی به احیای فرهنگ و اندیشه و دعوت از سران مغول به نظمپذیری و عدالتورزی، در رقم خوردن بستر امنی که جامعه و اقتصاد در پرتو آن به ثبات نسبی برسد، نقش جدی داشت.
اگر تلاش مغولها از دوره قدرتگیری چنگیز تا پایان عهد «قاآنها» و تکوین حکومتهای مغولی در ایران و چین ـ و به موازات آن، سوقپذیری اولوسهای اربعه چنگیزی بهسمت نظمپذیری بیشتر ـ را کشاکش ناخودآگاه تا خودآگاه مغولها در راستای نهادینگی قدرت و ساختار حیات جمعی قلمداد کنیم؛ سلسله دگرگونیهایی که در دوران حکومت ایلخانان حاصل شد را میتوان تلاش آگاهانه جامعه ایرانی، در جهت تبدیل تقابل با مغول به تعامل با آنها قلمداد کرد.
اگر خاندان جوینی را مصداق تلاش برای تعدیل رفتار مغولها در امور سیاسی و اجرایی قلمداد کنیم، نصیرالدین طوسی را بهسبب جایگاه بلند و دانش و بینش جهانی، و مهمتر از همه فعالیت علمی و عملی، میتوان نماینده واقعی جامعه ایرانی ـ اسلامی در مقابله فرهنگی علیه مغول و مجری گفتمان فکری ـ فرهنگی مهار رفتارهای غیر مدنی مغولها بهحساب آورد.