خلاصة:
موضوع پژوهش حاضر تشکیلات وزارت خارجهی ایران در دورهی ناصری است. این امر در تاریخ ایران به شیوهی سنتی از امتیازات خاص مقام سلطنت و به شکل ظاهری در دورهای تحت نظر دیوان رسایل و در دورهای دیگر در اختیار منشیالممالک بود. شناسایی روند تشکیلاتی شدن و مدون گشتن اجزای این وزارت در دورهی ناصرالدینشاه مسئلهی این پژوهش است. روش تحقیق در این موضوع توصیفی و مبتنی بر اسناد، نسخ خطی و منابع کتابخانهای است. نتیجهی به دست آمده نشان میدهد تشکیلات وزارت خارجه که در دوران فتحعلیشاه و محمدشاه در وجود وزیر خارجه، نایب، چند منشی، مترجم و نویسنده خلاصه میگردید با نهادی شدن تشکیلات وزارت خارجه در دورهی ناصری، متحول و وزارت خارجه با اجزا و ادارات متعدد و دفاتر منظم تحت ادارهی وزیر خارجه درآمد.
The subject of the present research is the organization of the Iranian foreign ministry during the Nasseri period. Traditionally Iranian foreign policy was the privilege and the shah، at the time it was nominally the supervision and the court secretariat at other time it was supervised by the secretary and the province. (monshi al - mamalek). The aim of this research is to identify the process of organization and the creation of the components of this ministry during Nasser al-Din Shahs Period. In this study the descriptive research method is descriptive and based on documents، manuscripts and library sources. The conclusion it is a shown that the organization of the foreign ministry which was limited to the foreign minister، some secretaries، Enterpreters and scriveners during Fath ali shah and Mohammad shah’s reign changed by the institutionalization of the foreign ministry during the reign of Naser al-Din Shah by the organization of several components and department and regular office entrusted to the management of the foreign minister.
ملخص الجهاز:
2 پس از وی، میرزا حسینخان، بانی ادارهی تحریرات خاصه برای وزارت خارجه شد؛ 3 در این دوره است که روند انتظام امورخارجه، که از زمان امیرکبیر شروع شده بود، به ثمر مینشیند و وزارت امور خارجه تشکیلات جدید مییابد و این آغاز مدرنسازی و تحول در سیستم دیپلماسی قاجاری است.
تشکیلات این وزارتخانه شامل دو قسمت است: 1- دفاتر و تحریرات؛ 2- راجع به تصدی امور سفرا و مأمورین جزء و مقیمین خارجه ادارهی مرکزی تشکیل شده از روسا و دفاتر مخصوص به کارمندان وزارت.
1 میرزا ملکمخان که از برکشیدگان دورهی ناصری است و در صدارت سپهسالار با میرزامهدی خان ممتحنالدوله شقاقی، مآثر مهدیه، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، نسخه خطی شماره780، برگ31ـ30.
وزیر خارجه مأمور انشاء و املای مسندات و مراسلات صادره از شخص سلطان است که راجع به امور پلتیکه غلامحسین زرگرینژاد، (تصحیح و تحشیه)، (1379)، رسایل سیاسی عصر قاجار، ج1، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص285ـ284.
» 1 محمدعلی کریمزاده تبریزی که اسناد زیادی را به چاپ رسانده است؛ در مقالهای با عنوان «اسناد منتشر نشدهی سیاسی مربوط به وزارت امور خارجه» تدوین وظایف وزیر امور خارجه را زمان میرزا سعیدخان موتمنالملک میداند.
1 نباید فراموش کرد که این استبداد دستگاه حکومت بود، که وزرا را در امور مربوط به تکالیفشان در تنگنا قرار میداد، اما با این اوصاف در دههی آخر حکومت ناصری، وزارت خارجه سازمان و تشکیلاتی شناخته شده بود و دیگر به مانند سابق شکایات دولتهای خارجی مستقیم به شاه و یا صدراعظم عرضه نمیشد، بلکه از مجرای وزارت خارجه مطالبات خود را پیگیری میکردند.