خلاصة:
فکر احداث راه آهن در ایران از اوایل دوره ناصری به این سوی مطرح بود و بتدریج رشد و گسترش یافت. هم مهندسان، شرکت ها و سرمایه گذاران خارجی به شکل های گوناگون در سده 19 م. این فکر را مطرح کردند و طرح هایی در این زمینه ارایه دادند و هم دولت های روس و انگلیس و بعدها آلمان در آن دوره هر یک به طریقی به مساله ی راه آهن ایران توجه کردند و با طرح آن درگیر شدند. از دیگر سو، پاره ای از مصلحان و نوگرایان و ترقی خواهان ایرانی بر اهمیت راه آهن تاکید کردند و بعضا حتی راه نجات ایران را در آن می دیدند و فکر احداث راه آهن را به مساله ای مهم در اندیشه و عمل و برنامه های اصلاحی ایرانیان روزگار قاجار تبدیل کردند. با این حال طرح های راه آهن در ایران یکی پس از دیگری نافرجام ماند و جز چند خط آهن پراکنده و محلی، که آن هم عمدتا در ارتباط با اهداف و منافع قدرت های بیگانه احداث شد، ایران نصیب چندانی از این اختراع و موهبت عصر جدید نداشت و احداث راه آهن سرتاسری ایران تا دوره ی رضاشاه به تعویق افتاد. مقاله ی حاضر می کوشد، ضمن ارایه گزارشی کوتاه از مسایل یاد شده، علل و عوامل تاخیر و تعویق یاد شده را دریابد و به پرسشی از چرایی و چگونگی آن پاسخ گوید.
The idea of building railroad in Iran created in middle of 19th century. In later decades some foreign companies and investors stated some designs for building railroad in Iran and some of them took advantages of Iran government for those designes includes consessionary agreement and contractd. Also some Iranian progressives and modernists emphasized the necessity and immediacy of railroad existence. They even wrote a few essays about this subject. In spite of these issues Iran couldn't realize these ideas and wishes until Reza shah period. This article tries to state an explanation about above mentioned arguments and investigate the reaons why Qajar government couldn't be successful in performing building railroad ideas .
ملخص الجهاز:
مسأله راه آهن درايران عصر قاجار دکتر داريوش رحمانيان استاديار گروه تاريخ دانشگاه تهران چکيده فکر احداث راه آهن در ايران از اوايل دوره ناصري به اين سوي مطرح بود و بتدريج رشد و گسترش يافت .
اين طرح مي بايست در ادامه طرح استفن سن مطرح شده باشد و گذشته از اهداف تجاري از مقاصد نظامي و سياسي نيز برخوردار بود، اما گذشته از طرح ها و نقشه هايي که به اجمال مورد اشاره قرار گرفت ، فکر احداث راه آهن در ايران در دوره صدارت ميرزا حسين خان مشيرالدوله سپهسالار به طور جدي مطرح و پيرامون آن تبليغ زيادي شد.
يک فرانسوي به نام بوآتال امتياز نامه ي راه آهن رشت - تهران - بوشهر را به دست آورد که آن نيز به جايي نرسيد (آدميت ، ۲۵۳۶: ۳۳۲ به بعد؛ محبوبي اردکاني / ج ۲: ۳۲۴- ۳۲۱) لرد کرزن نيز در کتاب خود شرحي مفصل پيرامون مسائل راه آهن ايران و طرح ها و امتيازات ياد شده آورده است و علت نافرجام ماندن همه آنها را مخالفت و کارشکني روسيه معرفي مي کند (جرج .
رويتر که براي بهره برداري از امتياز بزرگ خود به پشتيباني دولت انگليس نياز داشت ، نامه اي در توجيه قرارداد خود در پيوند با منافع و موقعيت انگليس در منطقه به وزارت امور خارجه انگليس نوشت و وزارت خارجه ي انگليس نيز در اين باره و به ويژه درباره ي طرح راه آهن ايران از «اداره ي هند» پرس و جو کرد.