خلاصة:
یکی از برجسته ترین چهره های به حق عرفان عملی و نظری ایرانـی در سـده سـوم - کـه متاسفانه در ایران کمتر سخنی از وی به بیان آمده است - « مجتهد اولیاء » و « متفرد اصـفیاء » ابوعبدالله محمدبن علی بن الحسن بن بشر الترمذی معروف به « حکیم ترمذی » جـامع علـوم و فنون و صاحب ریاضات کامله و مولف کتب عدیده می باشد. نظریات ناب و اندیشه هـای سـترگ حکیم در قرن سوم ، اعجاب اعجوبه قرن هفتم و بنیان گذار عرفان نظری- محی الدین ابن عربی- را چنان برمی انگیزاند که ردپای این آراء و نظریات را می توان در جای جـای فتوحـات بـه چـشم دید. ترمذی صوفی، حتی در ملقب شدن به لقب « حکیم » نیز در بین هم کیشان خود بـی نظیـر است و در این زمینه نظر بسیاری از اندیشمندان و صاحبنظران را به خود مشغول کرده است . این حکیم صوفی در خطه خراسان متولد شد و در همانجا درگذشت و در طـول عمـر پربرکـت خـود کتابهای وزین و ارزشمندی را به نگارش درآورد . در این تحقیق سعی شده نگاهی گذرا بر سه بعد مهم از ابعاد شخصیتی این دانشمند صورت گیرد . معنای حکیم ، جنبه صـوفیانه ی وی و بررسـی ایرانی بودن او. اهمیت این تحقیق در آن است که بدانیم این هرسـه گزینـه در معرفـی اجمـالی شخصیت حکیم نقش اساسی دارد و مقدم بر هرگونه تحقیق بعدی در زمینه آثار و تالیفات وی به شمار می رود.
ملخص الجهاز:
"ک. حکیم ترمذی؛ بیان الفرق بین الـصدر و القلـب و الفواد و اللب ؛ ١٩٥٨؛ صص ٢٨-١٢) از کتاب زندگی نامه خود نوشت حکیم بر می آید کـه زندگی پر از فراز و نشیبی را طی کرده است ، کسب علم و سپس ورود بـه جرگـه تـصوف همراه با ذکاوت و تیزهوشی خاصـی کـه از او مـشهود اسـت نظـرات بـدیع و آراء و افکـار بی مانند او دسـت بـه دسـت هـم داده و از وی شخـصیتی بـی نظیـر در جرگـه علـم و عمـل ساخته اند، پر داختن به وجوه مختلف در عرصه هـای گونـاگون علمـی ماننـد کـلام و فقـه و حدیث و حتی حکمت گاهی ویژگی اصلی حکیم یعنی تصوف او را در هاله ای از تردید و ابهام و حتی بی اعتنایی و فراموشی قرار داده است ، این در حالی است که گرچه حکیم قبـل از آنکه صوفی باشد فقیه ، محدث و متکلم بوده اما هنگامی که به هـدف اصـلی خـود یعنـی «حکمت علیا » می رسد در واقع تمام آموخته ها و اندوخته هـای قبلـیش ماننـد ابـزاری بـرای ساختن و نردبانی برای صعود او به قله های ترقی می شوند.
» (خواجه عبدالله النصاری؛ تذکره الاولیاء؛ ١٣٨٤؛ ٥١٥) محی الدین ابن عربی در چندین جای فتوحات مکیه ی خود به نقش و تـأثیر چـشمگیر حکیم ترمذی در طرح مسائل عرفانی ناب اشاره کرده است : « بدان ، چـون زبـان ادعاهـا در این طریق - از غیر محققان چه در گذشته و چه در حال - دراز شد ، صاحب ذوق و کـشف تام - امام : محمدبن علـی ترمـذی حکـیم - مـسائلی را جمـع و گـردآورد کـه آنهـا مـسائل امتحانی و آزمایشی است و شمارش ، یکصد و پنجاه و پنج پرسش است کـه پاسـخ آنهـا را نمی توان داد،مگر کسی که آنها را از راه ذوق و کشف و مشرب مـی دانـد - زیـرا بـدانها از راه نظر فکری و به ضرورت عق ول و ادراک عقلی نتوان رسید ."