خلاصة:
دارالفنون اولین کانون آموزشهای نوین است که نظاممند و هدفدار به آموزش علوم و فنون جدید نظامی پرداخت. آموزش علمی و عملی به شاگردان مدرسه و نیز افواج و صاحبمنصبان نظام، تألیف و ترجمۀ کتاب در حوزۀ نظامی، امتحانها و مشقهای منظم و تربیت نسلی از شاگردان در حوزۀ علوم و فنون جدید نظامی و گسترش آموزشهای مربوط به آن، از جملۀ دستاوردهای ارزشمند این مدرسه به شمار میآید. گفتنی است که اوج موفقیت و تأثیرگذاری دارالفنون مربوط به چند سال نخست پس از تأسیس آن (1268-1276ق) است و پس از آن بهتدریج دچار رکود گردید. در این مقاله، سعی بر آن است که روند آموزش علوم و فنون جدید نظامی در دارالفنون عصر ناصری بررسی گردد. چگونگی و روش آموزش، عملکرد معلمان، رشتههای آموزشی، شاگردان و تألیف، ترجمه و چاپ کتابهای نظامی، مهمترین مباحث بررسی شده در این پژوهش است.
ملخص الجهاز:
"هنگامی که ناصرالدین شاه از دارالفنون بازدید کرد کتاب ها و نقشه هایی که به چاپ رسیده بود از نظر شاه گذارنده شد که از همه مهم تر میتوان به نقشه های جغرافیایی که میرزا رضا ترسیم کرده بود، اشاره کرد (اعتمادالسلطنه ، مرآت البلدان ، ج ٢و٣، ص ١١١٩) از میرزا رضا مهندس باشی نوشته های زیادی بر جای مانده است که از میان آنها کتاب های صواعق النظ ام و «رساله ای در فشنگ »، مربوط به علوم و فنون نظامی است .
متراتسو در رمضان ١٢۶٨ق به ایران آمد و به س˼مʿت مربی سپاه ایران و معلم پیاده نظام و فن جنگ (تاکتیک ) در دارالفنون انتخاب شد و علاوه بر آموزش شاگردان مدرسه ، شماری از صاحب منصبان و امرای لشکر را نیز آموزش می داد (اعتماد السلطنه ، مرآت البلدان ، ج ٢و٣، صص ١٠٨٧-١٠٩۴) مترجم متراتسو، محسن خان معین الملک بود و بعد از او عبدالحسین خان پسر اعتماد السلطنه ، مترجمش گردید و پس از متراتسو معلم پیاده نظام شد.
این مدرسه به دستور ناصرالدین شاه و توجه نایب السلطنه امیرکبیر وزیر جنگ ، بنیان نهاده شد و میرزا کریم خان سرتیپ فیروزکوهی ، که از شاگردان دارالفنون و از دانش آموختگان فرنگ بود و ٣۵ سال در قشون قاجار خدمت کرده بود، کتابچۀ دستور العمل و قانون افتتاح مدرسه و شیؤە تعلم و تحصیل در آن را نوشت (روزنامۀ ایران ، ج ۴، ٢٣٠١.
• ناصرالدین شاه در سال نخست تأسیس دارالفنون (١٢۶٨) برای آموزش علوم و فنون جدید نظامی شاگردان دارالفنون و افواج و صاحب منصبان نظام ، اهمیت ویژه ای قائل بود و در امتحان های علمی و عملی شاگردان حضور می یافت و از نزدیک بر میزان پیشرفت آنها نظارت میکرد."