خلاصة:
جامعه طبقاتی ساسانی، قدرت نجبا و روحانیون را به حد اعلای خود رسانید. حکومت دینی ساسـانیان کـه چهارصد سال از عمر خود را طی کرده بود، در اواخر دچار مشکلات زیادی شده بود و در دین زردتشت هم آراء و عقاید مختلفی وارد شد و تیر خلاصی را حمله مسلمانان با آیین جدیدی بـه نـام اسـلام بـر آن وارد کرد. بعد از یک سلسله جنگ های متوالی که چند سالی به طول کشـید، اعـراب وارد منـاطق و شـهرهای ایران شدند. زردتشتیان و روحانیون زردتشتی با پیشنهاد اسلام ، جزیه و جنـگ از سـوی مسـلمانان روبـرو گشتند. پیداست که روحانیون نمیخواستند قدرت و ثروت و نفوذ خود را به آسانی از دست بدهند. ایرانیـان زردتشتی که آگاهی چندانی از دین اسلام نداشتند و سالیان سال بود کـه بـا آیـین زردتشـت زنـدگی مـی کردند، هر چند در ابتدا مقاومت هایی نشان دادند و یـا پیشـنهاد جزیـه را قبـول کردنـد؛ امـا بـا آگـاهی از دستورات اسلام و قرآن کریم مانند برابری و برادری کم کم به دین اسلام درآمدند.
ملخص الجهاز:
"حکومت دینی ساسـانیان کـه چهارصد سال از عمر خود را طی کرده بود، در اواخر دچار مشکلات زیادی شده بود و در دین زردتشت هم آراء و عقاید مختلفی وارد شد و تیر خلاصی را حمله مسلمانان با آیین جدیدی بـه نـام اسـلام بـر آن وارد کرد.
روحانیون زردتشتی و حمله مسلمانان روحانیون زردتشتی که در حکومت ساسانیان از مقام والایی برخوردار بودند، این را میدانستند که بـا چیره شدن اعراب قدرت و ثروت آنها به خطر میافتد و مهمتر از آن ، اینکه با غلبه اسلام این احتمال میرفت که زردتشتیان نیز تغییر دین داده و مسلمان شوند.
٥)؛ اما با پیشروی مسلمانان در ایران و ضعف و شکست ایرانیان در برابر حمله آنها، رفته رفته فکر جنگ و دفاع از اندیشه روحانیون بیرون رفته و آنها تصمیم گرفتند در ازای ماندن بر سـر دیـن خود و پرداخت جزیه با اعراب صلح کنند.
اما زردتشتیانی که بر دین خود مانده بودند و قرار بود که جزیه بدهند، بعد از مدتی به دلایل مختلف مانند بالا بودن مقدار جزیـه ، بـد رفتـاری حکـام عـرب ، نتوانستن در وفق دادن خود با شرایط جدید و یا تحریک توسط روحانیون زردتشتی، سر بـه شـورش برداشتند که در نهایت به صورت شدیدی توسط اعراب سرکوب میشدند.
همچنین اسپهبدان دابویی طبرستان که دربار آنان در آمل و بعد از آن شاید در ساری قرار داشت ، با ضرب سـکه هـای نقـره بـا نقـش آتشـگاهی، وفاداری خود را به دین زردتشتی اعلام کردند(کرشاسب چوکسی،١١٣:١٣٨١) و این حاکمان محلی تا اواسط نیمه دوم هجری قدرت را در دست داشتند."