خلاصة:
جنگ احد یکی از غزوات مهم رسول ا... (ص) است که در سرنوشت اسلام و مسلمانان تاثیر به سزایی داشت. پس از پیروزی ابتدایی، پاره ای از مسائل زمینه را برای شکست مسلمانان فراهم کرد. این شکست درست در آستانه پیروزی سپاه اسلام و فرار سپاه قریش رخ داد. اصحاب حاضر در احد، دارای مشارکت و عملکرد متفاوتی در میدان نبرد بودند. شجاعتی که برخی از آنان از خود نشان دادند هم سو با حمایت از شخص پیامبر(ص) در شرایط بحرانی جنگ و پیشبرد منافع اسلام بود. از سویی دیگر، بسیاری از سپاهیان اسلام، دارای اقدامات و مشارکت نظامی ناکافی و غیرموثر بودند. به طوری که نتوانستند مقاومت کنند و از میدان گریختند. رویکرد قرآن و منابع تاریخی به رخدادهای این جنگ تا حدودی متفاوت است. در این مقاله سعی می شود با استفاده از روش کمی نوع شناسی، سنخ شناسی مشارکت صحابه برگرفته از آیات قرآنی و صحابه ذکر شده در منابع تاریخی صورت گیرد. بررسیهای آماری نشان میدهد، در مقایسه بین سنخ همراه کامل و سایر سنخ ها از مجموع 27 آیه مربوط به احد، 70 درصد آیات شاخصهها و ویژگی های سنخ های همراه حداکثری، نیمه همراه و غیرهمراه را بیان می-کند و فقط 30 درصد باقیمانده نشانگر شاخصههای همراهان کامل میباشد منابع تاریخی بیشتر صحابه حاضر در میدان را با ویژگیهای قابل صدق بر همراهی کامل معرفی میکنند و از ذکر گونه-های دیگر و ویژگیهای آنان به سرعت میگذرند. اما در رویکرد آیات قرآن بیشتر صحابه با مشارکت نسبتا غیرفعال و با رفتار منفعلانه و سست مورد خطاب بودهاند. در واقع مورد خطاب آیات قرآن برعکس منابع، بیشتر ناظر به اصحابی است که مشارکت آنها در نبرد ناکافی و غیرموثر بوده است. .
ملخص الجهاز:
"درمورد پیامبر (ص )، صحابه و جنگ احد تحقیقات متعددی انجـام شـده اسـت ؛ ازقبیـل احد قلۀ بحران (میثمی، ١٣٨٤)، تحلیلی بر آیات غـزوة احـد در سـورة آل عمـران (رسـتمی، ١٣٨٦)، «علــل شکســت غــزوة احــد از منظــر قــرآن » (حــر، ١٣٨٦) و غیــره ؛ امــا در حــوزة سنخ شناسی آثار اندکی منتشر شده است ؛ ازجملۀ آن هـا مـیتـوان بـه سـنخ شناسـی رفتـاری صحابۀ شاخص حاضر در غزوات با تکیه بر الگوی سنخ شناسی قرآن (سـهراب زاده ، ١٣٨٩) اشاره کرد.
فراوانی آیات در هریک از سنخ های مورد بررسی با توجه به بررسیهای صـورت گرفتـه در مقایسـه بـین سـنخ اول یعنـی همـراه کامـل بـا سنخ های دوم ، سوم و چهارم میتوان گفت بیشتر آیات یعنی ٧٠ درصد نـاظر بـه سـنخ هـای همراه حداکثری، نیمه همراه و غیرهمراه است ؛ یعنی همان کسانی کـه همراهـی و مشـارکت کافی و مؤثر در صحنۀ نبرد احد از خود نشان ندادند.
با توجه به بررسیهای صورت گرفته در منابع تاریخی و رجالی موجود، مشـارکت اکثـر صحابه ای که کیفیت حضورشان ثبت شده است ، در سنخ شناسـی مزبـور، بـا ٨١ درصـد، در گونۀ همراه کامل قرار میگیرند؛ بـه طـوری کـه اکثـر منـابع ازجملـه مغـازی بیشـتر کیفیـت حضور صحابه ای را ذکر کرده اند که اقدامات نظامی خوبی از خود نشـان دادنـد و تـا پایـان همراه پیامبر (ص ) پایداری کردند."