خلاصة:
قدمت اختلافات شیعه و سنی در عراق و رقابت های مذهبی میان دو مذهب که گاه به نبردهای خونین نیز منجر می شده است به سال های بسیار دور بازمی گردد. در دوره حاکمیت عثمانی بر عراق و ظهور قدرت صفوی در مرزهای شرقی این سرزمین اختلافات مزبور وارد مرحله جدیدی شد و علاوه بر ماهیت مذهبی، ماهیت سیاسی نیز به خود گرفت. با ورود به قرن نوزدهم و ارتقای روابط دولت ها در چارچوب دیپلماتیک و پایبندی آنها به حفظ حقوق اقلیت های درون حاکمیت دایره آزادی فعالیت های مذهبی شیعیان در سرزمین های درون عثمانی از جمله عراق نیز وسعت یافت. با اینحال رقابت ها و کشمکش های فرقه ای شیعه سنی میان مردم همچنان باقی ماند و در مقاطعی منجر به دخالت های سیاسی نظامی دولتین برای حل بحران شد. موقعیت ژئوپلتیکی عراق و ویژگی های فرهنگی-جمعیتی این بخش از امپراطوری عثمانی، تعاملات شیعه و سنی را در عراق با پیچیدگی های خاصی همراه می کرد و بر ماهیت سیاسی آن بیش از پیش می افزود. این مقاله به مطالعه منازعات شیعه-سنی در عتبات عالیات و بررسی عوامل دخیل در بروز این منازعات و نیز چگونگی تأثیر آن در مناسبات سیاسی ایران و عثمانی طی قرن نوزدهم می پردازد.
ملخص الجهاز:
"در لایحه ای که یکی از صاحب منصبان محلی برای اصلاح اوضـاع دینـی عـراق تنظـیم و بـه بـاب عـالی ارسال کرده بود، تصریح شده بود که دولت باید دربارة شیعیان مسامحه نکند: هر ساله هفتاد هشتاد هزار زوار ایرانی بـه ایـن قصـبه هـا (نجـف ، کـربلا، کاظمیـه ، سامرا) میآیند و هرکدام پول های زیادی خرج می کنند و مأمورین حکومت سـنیه نیز به خاطر ترس از نیروی آن ها به ایجاد شورش و اغتشاش با آن ها مساعده کارانـه معامله میکنند و همین عمل کرد این قصبات اربعه را به حالت داخل قلمـرو ایـران درآورده است .
سابقۀ ایـن اخـتلاف هـا و رقابـت هـا اگرچـه بـه قرن های دور میرسد، از قرن شانزدهم میلادی به بعد و با ظهور دولت هـای ایـران و عثمـانی به عنوان واحدهای سیاسی- هویتی جدید در کنار عوامل دیگـر (ازجملـه افـزایش جمعیـت ، نفوذ مادی و معنوی شیعیان و نیـز افـزایش روزافـزون اهمیـت سیاسـی و اقتصـادی عتبـات ) مسئلۀ اختلافات و رقابت های شیعه و سنی در عتبات عالیـات را از ماهیـت سـنتی آن خـارج کرد و ابعاد جدیدی بدان افزود.
به هر حال ، مأموران عثمانی و صاحب منصبان مذهبی عراق با تصور اینکه دولـت ایـران در پشـت صـحنۀ فعالیـت هـای مـذهبی شـیعیان عـراق قـرار دارد و عـدم نظـارت بـر فعالیت های شیعیان موجب قدرتمنـدتر شـدن هویـت شـیعی در ایـن خطـۀ تحـت حاکمیـت عثمـانی خواهـد شـد، نظـر مسـاعدی بـه شـیعیان و ایرانیـان آنجـا نداشـتند؛ از سـوی دیگـر سیاست های تسامح آمیز حکومت مرکزی نیز که درپـی فـروکش کـردن اختلافـات شـیعه و سنی بود، چندان کارساز نمیافتاد."