خلاصة:
اختیار اعمال انسانی از یک سو و ضرورت های الهیاتی ناشی از قدرت و علم خداونـد از جنبه دیگر، دو سویه نزاع میان متکلمان بوده که براساس نوع تقریر ارتباط بین آنهـا، سه رویکرد کلامی میان مسلمانان ظهور کرده است . امامیـه در مقایسـه بـا اشـاعره و معتزله ، رویکردی بینابین را برگزیده که ضمن حفظ سویه های ارادی عمل ، نظام مندی برآمده از قدرت خداوند نیز نادیده گرفته نمی شود. در این مقالـه بـا ارزیـابی اجمـالی شرایط تاریخی و اجتماعی این نظریات ، امکانـات فهـم جامعـه شناسـانه در خصـوص جایگاه «اختیار» و حدود آن بررسی می شود. شـرایط مـدرن و فهـم جامعـه شناسـانة معطوف به آن ، صورت بندی جدیدی را از وضعیت اراده پیش نهاده اسـت . در چنـین وضعیتی ، اجبار اجتماعی ، محصول اراده های افراد پرشماری است کـه بـه یکـدیگر معطوف شده اند و این پدیده برای تحقق حداکثری ، خصلتی مستقل و اجباری مـی یابـد. قواعد الزام آور فرهنگی موجب می شوند تـا اراده امکـان تحقـق یابـد. گرچـه گونـه معرفت جامعه شناختی نمی تواند در خصوص غایات الهیاتی ضرورت بخش در حـوزه انسانی بحثی به میان آورد، صورت بندی جامعه شناختی برای تبیین کیفیت تحقـق نظم اجتماعی در شرایط معاصر، ضمن حفـظ خصـلت اراده منـدی کـنش انسـانی ، به تقریر بهتر مسئله در میان متکلمان نیز یاری می رساند و مزایای رویکـرد امامیـه را در زمینه وضعیت بینابین اختیـار و جبـر، در مقایسـه بـا رویکردهـای اشـاعره و معتزله تبیین می کند.
Free will of human actions on the one hand and on the other hand، the divine necessities originated form Gods power and knowledge have been two sides of a conflict among the theologians that based on the type of asserting the relation among them، three theological approaches have been emerged among the Muslims. In comparison to Asharites and Mutazilah، Imamiyeh has adopted an intermediate approach in which in addition to maintaining the free will aspects of actions، the ordered system derived from the power of God has not been ignored. Briefly evaluating the historical and social conditions of these theories in this paper، features of sociological understanding about position of free will and its limits are analyzed. Modern conditions and sociological understanding directed to it have put forward a new formulation from the status of free will. Under such conditions، social compulsion is the result of many individuals free will which are directed toward each other and to realize maximization، this phenomenon captures an independent and compulsory trait. The cultural binding rules will result in realization of free will. Although such sociological knowledge does not have the capacity to bring up a discussion about theological goals essential to human realm، while maintaining the feature of free will of human activity، to illustrate the quality of realization of social order in the contemporary conditions، this sociological formation will help the theologians to have a better statement of the issue. Also، in comparison to the approaches of Asharites and Mutazilah، it will explicate the merits of Imamiyeh approach about the intermediary situation of free will and fatalism.
ملخص الجهاز:
"اصل نزاع قدیمی میان مسلمانان ، شکلی تازه از منظر جامعه شناختی به خود می گیرد که اساسا بـه دنبـال فهم منبع اراده به منظور اعمال قدرت نیست و صلاحیت چنین ادعایی خارج از حوزه تعریف شده جامعه شناسـی است ؛ اما وضعیتی دوسویه درباره اختیار انسان به وجود می آید که از سـویی تسـهیل کننـده امکانـات پرشـمار ارادی است و از سوی دیگر، ضرورت ها و الزامات اجباری ای شکل می گیرد تا اراده های مرتبط بـا یکـدیگر در فضایی اجتماعی ، قابلیت تحقق حداکثری پیدا کنند.
امری بین امرین همان طور که در فهـم کلامـی از مسـئله «اختیار» به واقعیت نزدیک تر است و متناسب با تئوری متکلمان امامیه می باشد، به لحاظ فهم جامعـه شناسـانه نیـز چنـین اسـت ؛ حـدودی از اختیـارات انسـانی کـه در محـیط متقابـل اراده هـای متـراکم سـازمان یافتـه ، محدودیت هایی نیز می یابد و از این حیث استقلال نسبی از اراده پیدا می کند و الگوی نااندیشـیده ای مـی یابـد که افراد درگیر در آن نمی توانند ضرورتا در مقام عمل به آن پی ببرنـد.
این وضعیت بینابین که در رویکردهای اشـاعره و معتزلـه بـه یکـی از دو سـویه هـای اختیار انسان یا قدرت خداوند تقلیل می یابد، با توجه به تقریر جامعه شناسان از وضعیت معاصر که در آن ، انسان هـا به نحو متکثر و متمایزی امکان آن را یافته اند که محتواهای ارادی بیشتری را در مقایسه با گذشته محقق سازند، این کیفیت جدید از مواجهه با مسئله اختیار را برای متکلمان ایجاد می کند تا بتوانند تقریر بهتری از وضـعیت بینـابین میان دو سویه ـ ضمن پرهیز از تقلیل آنها به یکدیگر ـ ارائه دهند."