خلاصة:
مخزنالاسرار، نخستین اثر از پنج گنج نظامی گنجوی است که بسیاری از محققان به سبب ابهام و پیچیدگیهای فراوان معنایی، به شرح و توضیح ابیات آن همّت گماردهاند. در این مقاله به نقد و تحلیل محتوای شروح مخزنالاسرار پرداخته شده است. آشنایی با ابیات مشکل و پیچیدة این مثنوی و گردآوری و ارزیابی معانی مختلف شارحان، یادآوری و اصلاح اشتباهات در توضیح برخی ابیات، برگزیدن معنی صحیحتر ابیات و همچنین شناخت منشا اختلاف نظر شارحان در شرح مخزنالاسرار، از اهداف نگارش این مقاله بوده است.
Makhzan al-asrar is the first of the fifth treasures of Nezami Ganjavi whose enormous semantic ambiguities and sophistications challenged many scholars to comment and interpret its verses. In this article attempt is made to criticize and analyze the contents of commentaries written on this masterpiece. In addition to familiarizing the reader with the complex verses of this Masnavi, compiling and evaluating different shades of meanings explained by the commentators, correcting the errors made in the paraphrasing of some verses, selecting the most correct meaning of verses, and also recognizing the source of discord between commentators’ point of views reflected in their commentaries on Makhzan al-asrar are purposes of this article.
ملخص الجهاز:
برای پرهیز از تکـرار و جلـوگیری از اطالـۀ کـلام و انسـجام بـیش تـر مطالـب ، از علامت های قراردادی زیر به جای اسم های یاد شده استفاده شده است : آ: عبدالمحمد آیتی ث: بهروز ثروتیان ج: عزیزالله جوینی ح: کامل احمدنژاد ز: برات زنجانی م: مهدی ماحوزی ن: رضا انزابی نژاد و: حسن وحید دستگردی (ث ٢٢-ز ٥٧): تصحیح و شرح بهروز ثروتیـان، ص ٢٢ و تصـحیح و شـرح بـرات زنجانی ص ٥٧.
٢) در شرح برخی ابیات که از نظر تصحیح و کیفیـت خوانـدن یـکسـان اسـت ، معـانی متضاد دیده می شود: 6 زنــگ هــوا را بــه کواکــب ســترد جان صـبا را بـه ریـاحین سـپرد مصرع دوم: ریاحین را سبب روح بخش و خوشبویی باد صبا کرد (و ـ ث ٦٥ ـ ح ٧٩).
با توجه به بیت زیر، که مصرع اول، به غم و اندوه، و مصرع دوم، به شـادی اشـاره دارد، معنی نخست ، صحیح تر بنظر می رسد: گــه چــو مــی آلــوده بــه خــون آمــدم گه چو گل از پوسـت بـرون آمـدم (٦٣) ١٣) پارهای از بیت ها، بدون داشتن مشکل لغوی و تنها به سبب نحـوۀ چیـنش کلمـات، مبهم است ؛ یعنی دارای تعقید لفظی است (رجایی ١٣٥٩: ص ١١): پایش از آن پایه کـه سـر پـیش داشـت مرحله بر مرحله ، صد بـیش داشـت (١٥) از آن پایه که سر از تمام پایه ها بیش تر داشت ، پای او صـد مرحلـه بـیش تـر بـالا رفت (و ـ ح ٨٦).