خلاصة:
تضمین، یکی از شگردهای زبانی است که همانند بسیاری از فنون ادبی، در ادوار تاریخ بلاغت مورد بی توجهی محققان و ناقدان قرارگرفته است، به گونه های که در شناسایی این آرایة بدیعی تنها به یک جنبه از آن، یعنی آوردن مصراع، بیت یا ابیاتی از دیگری در شعر خویش اکتفا شده است. از این رو، این پژوهش برآن است با نگاهی به سیر تاریخی صنعت تضمین و جایگاه آن در مباحث بلاغی عربی و فارسی، ضمن شرح و تفسیر دیدگاه های بلاغیون، به اقسام و نامهای آن نیز اشاره نماید و در نهایت، با توسل به اصل توسعة معنایی، تعریف و عنوانی نو برای تضمین ارائة دهد تا آن را از تنگنا و محدودیت معنایی بلاغت سنتی تاحدودی خارج سازد. حاصل تحقیق، نشان از آن دارد که تعریف تضمین در تمامی کتب بلاغی، بیانگر بخشی از اقسام و انواع آن است که با عناوینی چون استقبال، تتبع، تملیط، استعانت، ایداع، تفصیل و... در حوزههای گستردهای چون علم بدیع علم بیان، عروض و قافیه و سرقات شعری کاربرد دارد؛ بنابراین، با درنظرداشتن این آمیختگی و عدم تناسب میان مفهوم تضمین و انواع آن، میتوان تضمین را هرگونه مشارکت و تبادل عناصر لفظی و معنایی، اعم از بیت، مصراع، آیه، حدیث، مثل و مضمون میان سخنوران و گویندگان به شمارآورد که متناسب با مقتضای حال و مقام و به قصد زینت و تأکید معنا صورت می گیرد و سبب برجسته سازی، مرجعیت بخشی، مفهوم زایی، ایجاد ابهام هنری و ایجاز کلام می گردد.
ملخص الجهاز:
"نگاهی تازه به تضمین و تطور تاریخی آن در آثار بلاغی عربی و فارسی (علمی- پژوهشی) 1 هما رحمانی * 2 سید حسین سیدی چکیده تضــمین ، یکی از شــگردهای زبانی اســت که همانند بســیاری از فنون ادبی، در ادوار تاریخ بلاغت مورد بیتوجهی محققان و ناقدان قرارگرفته است ، به گونه ای که در شناسایی این آرایۀ بدیعی تنها به یک جنبه از آن ، یعنی آوردن مصراع ، بیت یا ابیاتی از دیگری در شعر خویش اکتفا شده است .
» (هدایت ، ١٣٣٥: ٨٣) پس از ســه اثر فوق ، در دورة شــرح و تقلید، نوبت به بررســی کتاب های بلاغی درســی میرسد که یا به پیروی از طرح کتاب های بلاغی پیش از مفتاح العلوم به نگارش درآمده اند؛ مانند: «ابدع البدایع » که یکی از جامع ترین کتاب های بدیعی فارســـی اســـت و در بحث تضمین ، پیرو بلاغیون متقدم ، همچون وطواط و شرف الدین رامی است ، با این تفاوت که او نام نوعی از تضـــمین ، ایداع ، را به عنوان نام دیگر این آرایه به کاربرده و از ســـوی دیگر، عاریت گرفتن ابیات غیرمشهور را از دایرةتضمین خارج دانسته و عنوان «اخذ» را برای آن پســندیده اســت ."