خلاصة:
گسترش فتوحات مسلمانان در سرزمینهای خارج از عربستان پس از رحلت پیامبر(ص) مسئله جدیدی به نام نومسلمانان غیرعرب در جامعه اسلامی پدید آورد.عصبیت خونی و قبیلهای که برآمده از بنمایههای جامعه عربی بود، با آموزههای پیامبر(ص) تضعیف شد؛ اما پس از رحلت ایشان، با برپایی خلافت قبیلهای برمبنای «الائمه من قریش» و تقسیم بیتالمال بر اساس نسب و قبیله، دوباره احیا شد و با حمایت اولیای امور و تمایل اعراب و ظهور اشرافیت جدید تشدید شد.این عصبیت باعث بروز تفاخرات قومی در جامعه با تکیه بر عربیت و تحقیر ملل مفتوحه با عنوان عجم و موالی و عبید شد و به اهمال در رعایت حقوق انسانی- اسلامی انجامید.با خلافت علیابن طالب و اتخاذ رفتارهای اجتماعی- سیاسی برمبنای سنتهای نبوی و در راس آن اهتمام در جهت عدالت اجتماعی و تحقق حقوق انسانی و اسلامی و تکیه بر توازن و اهتمام به رفع مظالم، گفتمان دیگری در عرصه رفتار اجتماعی – سیاسی حکومت اسلامی نسبت به موالی گشوده شد.این پژوهش با اتخاذ رویکرد تحلیلی- تاریخی بر مبنای شناخت علل و عوامل و مبانی در پیش گرفتن چنین رفتاری از سوی علی (ع)، درصدد است به تغییر وضعیت موالی در مقایسه با عصر خلفای پیشین بپردازد و نشان دهد که علی(ع) در دوره کوتاه خلافتش برای دگرگونی سنتهای ناصواب درباره غیرعرب و موالی چه اقداماتی انجام داد.این پژوهش علاوه بر آگاهیبخشی تاریخی در تبیین رفتار اجتماعی و سیاسی امام با غیرعرب و موالی، در تغییر نگرش ما نسبت به رعایت حقوق انسانی و اجتماعی انسانها و اقلیتها نیز موثر است.
ملخص الجهاز:
این پژوهش با اتخاذ رویکرد تحلیلی- تاریخی برمبنای شناخت علل و عوامل و مبانی درپیش گرفتن چنین رفتاری از سوی علی (ع )، درصدد است به تغییر وضعیت موالی در مقایسه با عصر خلفای پیشین بپردازد و نشان دهد که علی (ع ) در دورة کوتاه خلافتش برای دگرگونی سنت های ناصواب دربارة غیرعرب و موالی چه اقداماتی انجام داد.
علی (ع ) براساس دستورات دینی و سنت نبوی هیچ تفاوتی میان عرب و عجم ندید و برخلاف سیرة خلیفۀ دوم - که فقط بردگان و موالی عرب را از قید آزاد کرد- و عثمان - که اشراف و مسلمان عرب را برتری داد- در تقسیم بیت المال ، عرب و عجم را مانند یکدیگر می نگریست (یعقوبی ، ١٣٧٣: ٢/ ١٨٣؛ بلاذری ، ١٤٢٤: ١/ ٢١٤؛ ابن سعد، ١٤١٩: ٣/ ٣٤٢).
اجرای رفتارهای عدالت خواهانۀ علی (ع ) با موالی و ادای حقوق انسانی و اسلامی آنان از یک سو و مخالفت اعراب و اشرافیت نوین اسلامی که مبتنی بر مبانی رفتاری خودپسندانۀ جاهلیت عربی بود از سوی دیگر، به مهم ترین چالش میان ایشان با اشراف و بزرگان قبایل عرب تبدیل شد و درنهایت ، این جریان را در کنار معاویه قرار داد.
حضور پررنگ موالی و غیرعرب در این جنبش ها نتیجۀ درک مبانی رفتارهای سیاسی - اجتماعی علی (ع ) و هم بستگی و پیوستگی جداییناپذیر آن با آموزهای اسلامی و سنت های ناب نبوی بوده است .